Ρεΐθυμνα – Ρίθυμνα –Rettimo –Ρέθεμνος –Ρέθυμνο
Η προσδιοριστική κατάληξη –μνα με την προελληνικής καταγωγής, υποδηλώνει την ιστορικότητα και διαχρονικότητα της πόλης από τη προϊστορία ως σήμερα.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνουν την συνεχή κατοίκηση της περιοχής από τους μυκηναϊκούς χρόνους ενώ πιθανότερο θεωρείται η ύπαρξη συμπλέγματος μικρών οικισμών περιμετρικά του βουνού Βρύσινα που δημιουργούσαν την πόλη της Ρ(ε)ΐθυμνας.
Στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους, είναι γνωστή ως Ρίθυμνα ή Ρίθυ, ενώ επικρατεί ως έμβλημα της τα δύο δελφίνια, που απεικονίζονται σε πληθώρα νομισμάτων εκείνης της εποχής.
Στους ελληνιστικούς χρόνους συνεχίζεται η ακμή της πόλης, ενώ βεβαιώνεται η συνέχιση της ως πόλη στους ρωμαϊκούς και πρώτους βυζαντινούς χρόνους. Σε διάφορα σημεία της σώζονται υπολείμματα της βυζαντινής οχύρωσης.
Από την κατάληψη της Κρήτης από τους Σαρακηνούς (824/827) ξεπέφτει στο επίπεδο ενός μικρού χωριού ψαράδων μέχρι το 1211 και την κατάληψη της Κρήτης από τους Ενετούς όπου ανοικοδομούν την πόλη ως Rettimo στη θέση της αρχαίας Ρίθυμνας.
Η ενετική περίοδος αποτελεί άλλωστε την βάση για την οθωμανική και την σύγχρονη πόλη του Ρεθύμνου. Σε αυτή την περίοδο η πόλη οικοδομείται στα ενετικά πολεοδομικά πρότυπα. Η ακριβής διαμόρφωση της πόλης κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους δεν είναι γνωστή καθώς καταστράφηκε εξολοκλήρου κατά την διάρκεια του Δ’ βενετοτουρκικού πολέμου από τον Ουλούτζ Αλή το 1571.
Ως συνέπεια αυτού η πόλη ανοικοδομήθηκε στα αναγεννησιακά πρότυπα από τους ενετούς και τους κατοίκους της και αποφασίστηκε να χτιστεί το φρούριο της Φορτέτζας (Fortezza) που συνεχίζει να δεσπόζει στον παραλιακό λόφο της πόλης. Επίσης πολλά δημόσια κτίρια κόσμησαν την πόλη, όπως η Loggia, η κρήνη Rimondi, υδραγωγεία που τροφοδοτούσαν την πόλη με τρεχούμενο νερό και το κυριότερο το περίφημο ηλιακό ρολόι που δυστυχώς δεν υπάρχει πια.
Στον πνευματικό τομέα αξιόλογη ήταν η ακαδημία των Vivi που αποτέλεσε την κορύφωση της αναγεννησιακής κουλτούρας της πόλης. Δεν είναι τυχαία άλλωστε πως ο συγγραφέας της αναγεννησιακής «Ερωφίλης» Γεώργιος Χορτάτζης ήταν Ρεθυμνιώτης.
Η κατάκτηση της πόλης από του Οθωμανούς μετά από σύντομη πολιορκία το 1646, πρόσθεσε καινούργια στοιχεία στην πόλη και τον πληθυσμό της. Οι εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά και οι μιναρέδες υψώθηκαν για να συναντήσουν τα υφιστάμενα καμπαναριά. Τα χαμάμ, οι τεκέδες και τα ¨καφασωτά’’ έδεσαν αρμονικά πάνω στις υπάρχουσες ενετικές δομές, δημιουργώντας μια κοσμοπολίτικη πόλη της ανατολικής μεσογείου.
Η περίοδος της Κρητικής Πολιτείας (1897-1912) βρίσκεται υπό την προστασία του Ρωσικού στρατού με διοικητή τον Θεόδωρο Ντε Χιοστάκ που προχώρησαν στην οικοδόμηση δημοσίων κτιρίων με νεοκλασικό ύφος τα οποία κοσμούν ακόμα την πόλη (διοικητήριο, νοσοκομείο, γυμναστήριο κ.α. που σήμερα γνωρίζουν οι πολίτες τα γνωρίζουν με άλλα ονόματα και χρήσεις).
Από την Ένωση της Κρήτης με το Ελληνικό κράτος (Δεκέμβριος 1912) μέχρι τις πρόσφατες δεκαετίες, ιστορικά στοιχεία της πόλης καταστράφηκαν, θυσία στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού. Σε αυτό συνέβαλαν και οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί από τους Ναζί κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου.
Η προσπάθεια ανοικοδόμησης που ακολούθησε αντικατέστησε πολλά από τα παλιά κτήρια με σύγχρονες κατασκευές που αλλοιώνουν το χαρακτήρα της πόλης. Αυτά μπορούν να εκληφθούν ως προσπάθεια εκσυγχρονισμού με βάση τα δεδομένα της τότε εποχής που προτιμούνταν το τσιμέντο και οι "ευκολίες" του από το παραδοσιακό στοιχείο.
Ένα από τα πρόωρα θύματα αυτής της προσπάθειας αποτέλεσε το περίφημο ηλιακό ρολόι όπου ήταν μοναδικό στο είδος του και είχε κατασκευαστεί επί Ενετοκρατίας και καταστράφηκε αμέσως μετά την Ένωση.
Αυτό που σήμερα παρουσιάζεται η νέα πόλη του Ρεθύμνου ξεκινάει την ανάπτυξη της από τη δεκαετία του 80 και μετά όπου συνδυάζεται με την αύξηση της τουριστικής κίνησης. Αυτή η ανάπτυξη οδήγησε στην οικοδόμηση της πόλης κατά μήκος της ακτής και σε μήκος 7 χιλιομέτρων περίπου, όπου κατά κύριο λόγο βρίσκονται επιχειρήσεις τουριστικού ενδιαφέροντος, ξενοδοχεία κτλ ενώ οι κατοικίες εκτίνονται νότια σε τρεις λόφους στην νότια πλευρά της πόλης.
Η αρχική οικοδομική ανάπτυξη ήταν άναρχη όπως στο σύνολο της χώρας τις δεκαετίες του 70 και 80, χωρίς ουσιαστικό ρυμοτομικό σχεδιασμό. Υπήρξε έλλειψη σύγχρονων υποδομών ενώ η καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους των υπογείων αγωγών αποχέτευσης και ύδρευσης τον Οκτώβριο 90. Αυτό ανάγκασε τη δημοτική αρχή να προβεί σε καίρια έργα αντιπλημμυρικών υποδομών.
Η συνεχόμενη ροή τουριστικής κίνησης όπου αθροιστικά μπορεί να αγγίζει αρκετές εκατοντάδες – χιλιάδες το χρόνο όπως και ο διπλασιασμός των μόνιμων κατοίκων του αστικού ιστού αναγκάζουν εκ των πραγμάτων τις αυτοδιοικητικές αρχές να προχωρήσουν σε εκσυγχρονισμό και εξωραϊσμό της πόλης προσπαθώντας να παντρέψουν την ιστορία της με το σύγχρονο τρόπο ζωής.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και μετά έγινε φανερό ότι η ανάπτυξη έπρεπε να συνυπάρξει συνδυαστικά με το σεβασμό προς το περιβάλλον .Έτσι συνάμα το Ρέθυμνο προχώρησε αρχικά στην συστηματική ανακύκλωση χαρτιού γυαλιού μεταλλικών συσκευών.
Αυτό αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τις περεταίρω ενέργειες του Δήμου να προσαρμοστεί στις σύγχρονες ενεργειακές απαιτήσεις ecofriendly.
Μερικά δείγματα από αυτά είναι η συγκέντρωση χρησιμοποιημένων λαδιών από μαγαζιά και η πώληση τους για τη μετατροπή τους σε οικοκαύσιμα .Συλλογή ρούχων για επαναχρησιμοποίηση κλπ. Αυτό είναι σημαντικό βήμα εξιχρονισμόυ με κατεύθυνση προς το περιβάλλον. Είναι κάτι που δεν αφήνει αδιάφορους τους πολίτες αλλά απαιτείται μεγαλύτερη προσπάθεια και η επιμόρφωση τους σχετικά με αυτό.
Αν και η δημοσκόπηση που ακολουθεί αναφέρει συνολικά το περιβάλλον της πόλης και δεν επικεντρώνεται στα περιβαλλοντικά προβλήματα, κατέστι φανερό την έλλειψη παιδείας που υπάρχει. Ειδικά στο κομμάτι της κυκλοφοριακής ειδικής αγωγής που συνδέεται άμεσα με την μόλυνση του ατμοσφαιρικού αέρα το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την επιμόλυνση του εδάφους και του υδροφόρου ορίζοντα με βαρέα μέταλλα. Αυτό μας δείχνει πόσο βαθειά ριζωμένη είναι η συνήθεια των κατοίκων να χρησιμοποιούν τα οχήματα τους και την προσπάθεια που πρέπει να καταβληθεί για την αλλαγή της νοοτροπίας και την εκπαίδευση των επερχόμενων γενεών.
Η σύγχρονη πόλη του Ρεθύμνου αποτελεί τον πυρήνα του ομώνυμου μητροπολιτικού Δήμου. Ο πληθυσμός της πόλης ανέρχεται σε 34.300 κατοίκους (απογραφή 2011) και του δήμου σε 55.525 κατοίκους. Η ευρύτερη αστική περιοχή έχει πληθυσμό 46.879 κατοίκους ενώ στην πόλη διαμένουν σύμφωνα με τους υπολογισμούς και 10.500 ενεργοί φοιτητές.