Της Ρίκης Ματαλλιωτάκη
Κατά την Μινωική περίοδο, η Κρήτη λόγω των γνωστών εμπορικών συναλλαγών της βρισκόταν σε διαρκή επαφή με λαούς της Ανατολικής Μεσογείου και φυσικά με τους Εβραίους.
Το παλαιότερο εύρημα απόδειξης οργανωμένης παρουσίας στην Κρήτη χρονολογείται από το 142 π.Χ. και είναι μια εγκύκλιος που έστειλε η Ρωμαϊκή σύγκλητος στην Αρχαία Γόρτυνα μετά από αίτηση του Συμεών του Χασμοναίου και η οποία αφορούσε ένα διακανονισμό υπέρ των Εβραίων
Αργότερα, στους πρώτους χριστιανικούς και μεταχριστιανικούς χρόνους, συναντάται μεγάλη πληθυσμιακή κινητικότητα μεταξύ Ιουδαίας και Κρήτης ενώ ο φιλόσοφος Φίλων ο Αλεξανδρεύς αναφέρει το νησί σαν μια χώρα όπου συναντά κανείς πολλούς Εβραίους. Παράλληλα επίσης αρκετές αναφορές της Καινής Διαθήκης μαρτυρούν την ύπαρξη Κρητών στην Ιερουσαλήμ .
Σε επιστολές δε του Αποστόλου Παύλου προς τον Επίσκοπο Κρήτης Τίτο, διαβάζουμε υποδείξεις του πρώτου για την στρατηγική πολιτική που πρέπει να ακολουθήσει ο δεύτερος ούτως ώστε να μην έλθει αντιμέτωπος με την εύρωστη εβραϊκή παροικία για τις ιδεολογικές αντιθέσεις τους. Αυτό αποδεικνύει πως υπάρχουν πλέον οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες στην Κρήτη μια και μετά την κατάληψη της Παλαιστίνης από τους Πτολεμαίους πολλοί Εβραίοι είχαν καταφύγει στην Μεγαλόνησο όπως συνέβη κι αργότερα, τότε που η Ιερουσαλήμ καταστράφηκε από τους Ρωμαίους.
Κατά την διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι Ιουδαϊκές κοινότητες απελπισμένες από τους διωγμού του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Β΄ μετονομάζονται σε εβραϊκές. Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι της Κρήτης εγκαθίστανται κυρίως στην ενδοχώρα του νησιού και κατά την πλειοψηφία τους είναι αγρότες οι οποίοι κατοικούν νοτιοκεντρικά στην πεδιάδα της Γόρτυνας.
Κατά την περίοδο της Αραβικής κατοχής του νησιού και την οικοδόμηση του Χάνδακα, (Ηράκλειο) διαπιστώνεται μια μετακίνηση των περισσοτέρων Εβραίων στο αναπτυσσόμενο λιμάνι της καινούργιας πόλης κι αυτό γιατί οι ουσιαστικές οικονομικές δραστηριότητες μεταφέρθηκαν από νότια στα βόρεια.
Κατ΄ αυτό τον τρόπο όταν οι Βυζαντινοί επανέκτησαν την Κρήτη το 961 μ. Χ. βρήκαν στον Χάνδακα, μια πλήρως οργανωμένη εβραϊκή κοινότητα, που φρόντισαν όμως να την υποβαθμίσουν στέλνοντας την σε μία απόκεντρη περιοχή κοντά στον κόλπο του Δερματά., όπου και σήμερα ακόμα ακούγεται ως η «Οβριακή»
Επί Ενετοκρατίας, μέσα από περιγραφές της πόλης από ξένους περιηγητές και πληροφορίες από έγγραφα της εποχής οι Εβραίοι πλήρωναν από 2-3 χιλιάδες υπέρπυρα εις την κυβέρνηση, ιδιαιτέρως δε υποβάλλοντο σε υποχρεωτικές εισφορές για οχυρωματικά έργα της πόλης και για άλλες έκτακτες ανάγκες.
Αποτελούν την ενδιάμεση τάξη μεταξύ του Ελληνικού στοιχείου και των φεδουαρχών Ευγενών και δεν έχουν το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και της συμμετοχής σε δημόσια αξιώματα , ασκούν όμως με σχετική ελευθερία τα επαγγέλματα του εμπορομεσίτη, του γιατρού, του δικηγόρου, του τελωνειακού και του τοκογλύφου ενώ παράλληλα ασκούν κι άλλα επαγγέλματα όπως του βυρσοδέψη, του λαξέμπορα, του ράφτη και του υποδηματοποιού .
Τα περισσότερα όμως στοιχεία συμφωνούν στο γεγονός ότι η οικονομική τους ακμή οφείλεται στην τοκογλυφία .
Κατά το τέλος του 14ου αιώνα οι Εβραίοι της πόλης, περί τους 800, έχουν όχι μόνο συγκεντρώσει μεγάλα αποθέματα ρευστού από την τοκογλυφία , έχουν δεσμεύσει αξιόλογες περιουσίες ευγενών, αλλά στον Χάνδακα δεν έχουν μείνει ούτε καν τρεις φεδουάρχες Ενετοί οι οποίοι να μην οφείλουν στους Εβραίους.
Μπροστά σε αυτό το κοινωνικό πρόβλημα ( που έφτασε έως του σημείου να δημιουργήσει δεινό ζήτημα χρεών αφού κι αυτή ακόμα η ίδια η διοίκηση σε ταμειακές αδυναμίες δανειζόταν από τους Εβραίους με τόκο υπέρογκο) κατηρτίσθη επιτροπή η οποία άρχισε να ερευνά και να εξετάζει το θέμα.
Μη έχοντας όμως που αλλού να καταφύγουν προς επίλυσιν του οι δόγηδες της Βενετίας, κατέφυγαν στο θρησκευτικό αίσθημα των υποτελών τους με αφορμή μερικά αρνιά που βρέθηκαν σταυρωμένα έξω από την Εβραϊκή.
Η πράξης αυτή χαρακτηρίσθηκε ως ύβρις κατά της χριστιανικής πίστης, απεδόθη στους Εβραίους κι έτσι Καθολικοί και Ορθόδοξοι επιχείρησαν να λυντσάρουν τους «βέβηλους»χωρίς φυσικά ούτε από έρευνες ούτε από ανακρίσεις να μπορούν να αποδώσουν σ΄ αυτούς το ελάχιστο συγκεκριμένο ενοχοποιητικό στοιχείο. οπότε κατά πάσα πιθανότητα το γεγονός είχε σκηνοθετηθεί αφού κατέφθασαν Βενετοί στρατιώτες για να προστατεύσουν υποτίθεται τους Εβραίους με αντάλλαγμα φυσικά την παραγραφή των χρεών των συμπατριωτών τους.
Κατά την διάρκεια όμως της Τούρκικης κατοχής οι οικονομικές δραστηριότητες των Εβραίων συρρικνώνονται καθώς μεγαλώνουν οι εχθροπραξίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Οι συνθήκες ζωής των Εβραίων όμως παρ΄ όλα αυτά βελτιώνονται μια κι ο Σουλτάνος σκεπτόμενος έξυπνα καλοδέχτηκε όλους τους εκδιωγμένους Εβραίους της Ιβηρικής χερσονήσου αφού στο πρόσωπο τους διέκρινε την πλούσια οικονομική εμπειρία που θα του πλάτυνε το δίκτυο των εμπορικών επαφών του στη Δύση από τη μια κι από την άλλη γιατί η μουσουλμανική θρησκεία δεν είχε ποτέ έντονες αντιπαραθέσεις με την Ιουδαϊκή.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, τα επαγγέλματα που ασκούν οι Εβραίοι είναι αυτό του εμπορίου, του βιοτέχνη και του εργάτη ενώ παράλληλα τώρα υπάρχει και μια μικρή μερίδα που εργάζεται στο δημόσιο μια και ο Βενιζέλος με τον Ευρωπαϊκό προσανατολισμό του υποστήριξε το Εβραϊκό στοιχείο όλης της Ελλάδος.
Σήμερα όμως, δεν έχει ακόμα ξεκαθαρισθεί, με ποιο τρόπο χάθηκαν οι τελευταίοι Εβραίοι της Κρήτης από τα Γερμανικά στρατεύματα στις 7 Ιουνίου 1944 ενώ τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου η εβραϊκή παροικία του νησιού αριθμούσε περί τα 400 άτομα.
Το μόνο γνωστό είναι πως το πρωινό της 20ης Μαΐου παραδίδεται σε κάθε εβραϊκό σπίτι παραδίδεται διαταγή η οποία καλεί αναχώρηση εντός 46’ λεπτών κάθε ατόμου εβραϊκής φυλής ενώ την νύχτα της ίδιας μέρας στο Ηράκλειο συλλαμβάνονται 26 Εβραίοι που μεταφέρονται στο στρατόπεδο της Αγιάς και κρατούνται έως και στις 3 Ιουνίου.
Στις 7 Ιουνίου 340 Εβραίοι, 48 Έλληνες και 112 Ιταλοί αντάρτες επιβιβάζονται βίαια στο φορτηγό ατμόπλοιο «Ταναϊς» κι από εδώ κι έπειτα ξεκινούν οι υποθέσεις.
Άλλοι ισχυρίζονται πως η Γερμανική φρουρά εγκατέλειψε το πλοίο με βάρκες αφού πρώτα είχε τοποθετήσει ωρολογιακές βόμβες στα πλευρά του ούτως ώστε κατ΄ αυτό τον τρόπο πνίγηκαν όλοι ενώ άλλοι ισχυρίζονται πως το πλοίο κτυπήθηκε από συμμάχους. Η μόνη πραγματικότητα όμως είναι πως το γεγονός αποσιωπήθηκε και καμιά εξήγηση δεν δόθηκε μεταπολεμικά.
Είτε έτσι είτε αλλιώς όμως η πορεία των Εβραίων στην Κρήτη που χρονολογείται από την εποχή των Μακκαβαίων σταματά εκεί αφού μετά το ολοκαύτωμα επέστρεψαν στο νησί μονάχα εφτά Εβραίοι ενώ σήμερα επισήμως τουλάχιστον δεν κατοικεί ούτε ένας Εβραίος στον τόπο μας
