Επιμέλεια κειμένου Ρίκη Ματαλλιωτάκη
Το Μεγαλοχώρι του Μαλεβιζίου, ο Κρουσώνας, στην πορεία των χρόνων δεν έχει να επιδείξει μόνο άκρατο ηρωισμό στην ιστορία του αλλά και μεγάλη πίστη… κάτι εξάλλου που φαίνεται καθαρά απο τις πολλές εκκλησίες που υπάρχουν στην επικράτεια του.
Κι επειδή, με τα όσα συμβαίνουν γύρω μας, τώρα έχουμε ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε την πίστη μας, ας κάνουμε ένα νοητικό περίπατο για να δούμε μερικές απο τις πιο γνωστές εκκλησίες του Κρουσώνα και να ζητήσουμε απο αυτές εκείνο που μας λείπει: Την αισιοδοξία
Άγιος Χαράλαμπος
(Πολιούχος του χωριού)
Πρόκειται για την ιστορική δίκλιτη εκκλησία, που βρίσκεται στο πάνω τμήμα του χωριού. Τιμάται στο όνομα του Αγίου Χαραλάμπου και στην Μεταμόρφωση του Σωτήρα. Ο χρόνος ανέγερσης του αρχικού κλίτους, τοποθετείται στα όψιμα χρόνια της βενετοκρατίας.
Η ιστορημένη αυτή μαρτυρία, προκύπτει από αίτηση του Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμου προς τον Τούρκο πασά. Με την αίτηση αυτή που υποβάλλεται στις 15 Μαρτίου 1745, "ζητάται η έγκριση για επιδιόρθωση της εκκλησίας (Χριστός τότε) λόγω της φθοράς που έχει υποστεί από την πολυκαιρία". Σε έγγραφο του 1635 αναφέρεται ως εκκλησία του "Αφέντη Χριστού".
Πίσω στα 1815, 6 χρόνια πριν την Επανάσταση, όταν οι κάτοικοι του τουρκοκρατούμενου Κρουσώνα ζήτησαν και πήραν άδεια να επισκευάσουν την εκκλησία του Ιησού Χριστού τότε, που μετονομάστηκε αργότερα Άγιος Χαράλαμπος. Αυτό έγινε με την άδεια του Τούρκου Διοικητή της περιφέρειας Χαλή αγά, με ορισμένες προϋποθέσεις.
Απ' ότι μας λέει η τοπική παράδοση το έργο έπρεπε αρχίζοντας να τελειώσει στην διάρκεια τριών φεγγαριών. Η μη τυχών ολοκλήρωσή του έργου στο χρονικό αυτό διάστημα ή μη παραβίαση του χρόνου, θα είχε ως συνέπεια την μετατροπή του σε τζαμί.
Μονή Αγιάς Ειρήνης
Στις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη και σε απόσταση 3 χμλάνω από τον Κρουσώνα σ' ένα φιλόξενο και περίοπτο πλάτωμα, που το υψόμετρο φτάνει τα 650μ. βρίσκεται η μονή της αγίας Ειρήνης. Από το Ηράκλειο απέχει 20 χμλ. Η δίκλιτη εκκλησία τιμάται στο όνομα της Αγίας Ειρήνης και στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ανήκει στην κατηγορία των παλαιών μοναστηριών της Κρήτης, με μαρτυρημένη ιστορική παρουσία από την εποχή της βενετοκρατίας. Μνημονεύεται σε πληρεξούσιο έγγραφο του 1589.
Είναι γνωστό ότι στα χρόνια αυτά που συμπίπτουν με τα όψιμα χρόνια της βενετοκρατίας, διαμορφώνεται ένα κλίμα καταλλαγής και ανεκτής συνύπαρξης μεταξύ του λατινικού και ορθόδοξου στοιχείου. Η αποκατάσταση της ομαλότητας αυτής , ευνοεί το χτίσιμο ή την ανακαίνιση πολλών μοναστηριών σ' αντίθεση με της απαγορεύσεις παλαιότερων χρόνων. Ως φαίνεται η μονή ανήκε στην καθολική φεουδαρχική οικογένεια των Μουδάτσων ή Μοάτσων. Στο δυτικό τμήμα του καθολικού, σώζεται ταφική υπόγεια κρύπτη επιμελημένης τεχνικής, που μας παραπέμπει στην εποχή αυτή.
Με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους, η μονή περιέχεται στην τούρκικη κατοχή από τον Οκτώβριο του 1647. Από μαρτυρίες που έχουν διασωθεί, η μονή είχε αναπτύξει μια αξιόλογη και πνευματική δραστηριότητα, χωρίς να υπολείπεται η προσφορά της στο κοινωνικό περίγυρο. Η μονή ακόμα είχε υποδυθεί κι ένα ευρύτερο παιδευτικό ρόλο, αφού οι νέοι από την γειτονική περιοχή μάθαιναν εκεί τα στοιχειώδη γράμματα. Σ' αυτό βοηθούσε και η οικονομική άνεση που διέθετε. Αλλά ο ρόλος της μονής κάλυπτε ακόμα και τους εθνικούς τομείς. Η φυσική οχυρή της θέση, λειτουργούσε ως κρησφύγετο, αφού στον χώρος της εύρισκαν προστασία και καταφυη οι κατά καιρούς επαναστάτες και χαϊνηδες, που αποτελούσαν το τιμωρό χέρι της τούρκικης αυθαιρεσίας.
Μετά την καταστροφή του Κρουσώνα από τους Τούρκους το 1822, η τούρκικη λαίλαπα ξέσπασε και κατά της Μονής.
Η τοπική προφορική παράδοση, που πολλές φορές, έρχεται και συμπληρώνει ιστορικά γεγονότα, διασώζει, ότι 70 μοναχοί αδελφή της Μονής, σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους και τα πτώματα τους καλύφτηκαν με πέτρες. Το εξόγκωμα αυτό που δημιούργησαν τα πετρωμένα χώματα, ονομάστηκε "Τροχάλακας". Τα "γεγυμνώμενα" οστά των μοναχών μεταφέρθηκαν αργότερα και τάφηκαν στον περίβολο του μοναστηριού, το οποίο επίσης λεηλατήθηκε και παραδώθηκε στις φλόγες. Τα κελιά των μοναχών γκρεμίστηκαν και η θρησκευτική αυτή καθέδρα, καταδικάστηκε σε μακρόχρονη ερήμωση και αδιατάρακτη σιγή.
Παναγία Κερά
Είναι χτισμένη σ' ένα ύψωμα, που παίζει το ρόλο της φυσικής ακρόπολης του Κρουσώνα. Είναι δίκλιτη εκκλησία, ρυθμούς βασιλικής. Το πρώτο κλίτος έχει χτιστεί κατά την Β' Βυζαντινή περίοδο (961-1204) και σώζονται ακόμα τμήματα από τον αγιογραφικό διάκοσμο της εποχής. Η χρονολογία 1818 που αναγράφεται στην βάση του καμπαναριού, φανερώνει την επανανοικοδόμηση της εκκλησίας. Το 1977 προστέθηκε το αριστερό κλίτος, που είναι αφιερωμένω στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Μέχρι το 1888 ήταν ο Κοιμητηριακός ναός του χωριού. Η καμπάνα του ναού δεν χτυπούσε μόνο της γιορτές. Είχε και ένα άλλο εθνικού χαρακτήρα σκοπό. Στις κατά καιρούς επιδρομές των Τούρκων, με ειδικό χτύπημα, προειδοποιούσε τους κατοίκους για τον επερχόμενο κίνδυνο, προκειμένου να πάρουν θέση οι πολεμιστές και να ανηφορίσουν άλλοι για τα παρακείμενα βουνά. Ο δυνατός κρύπος της καμπάνας με το σωτηριολογικό του σκοπό, ακουγόταν καθώς λέγεται σε ολόκληρη την επαρχία. Στο κράμα της από χρυσό και ασήμι, οφειλόταν το δυνατόκαι γλυκόηχπ της καμπάνας.
Σχετικά με την καμπάνα αυτή, η τοπική παράδοση μας τροφοδοτεί ότι ήταν δώρο στην εκκλησία μιας ρωσίδας Πριγκίπισσας, η οποία επιστρέφοντας από τους Αγίους Τόπους όπου είχε πάει, προσάραξε στο Ηράκλειο από την θαλασσοταραχή που είχε ξεσπάσει. Η φήμη της εικόνας της Παναγίας ως θαυματουργή έφτασε στα αφτιά της Πριγκίπισσας, η οποία κατά την παράδοση δεν είχε γάλα για να θηλάσει το βρέφος της. Όταν προσκύνησε την εικόνα, αισθάνθηκε τα στήθη της να πλημμυρίζουν από γάλα και να σωθεί το ετοιμοθάνατο παιδί της. Για την ευεργεσία αυτή, η Πριγκίπισσα έταξε στην χάρη της μια καμπάνα, η οποία κατακευάστηκε στην Οδησσό της Ρωσίας το 1674 και στάλθηκε στην εκκλησία. Επειδή ο ήχος της καμπάνας γενικά, ενοχλούσε τους Τούρκους, την αφαίρεσαν από τον φυσικό της χώρο, ρίχνοντάς την σε κάποιο γειτονικό πηγάδι, όπου παρέμεινε για 40 χρόνια. Κάποιος Τούρκος βοσκός αποκάλυψε τον τόπο που ήταν θαμμένη η καμπάνα κι έτσι σιγά σιγά τοποθετήθηκε και πάλι στην θέση της. Στον περιβάλλοντα χώρο σώζονται λείψανα θεμελίωσης παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης Βασιλικής.
Αγία Τριάδα
Είναι η μεγαλύτερη εκκλησία του χωριού στην πλατεία του Κρουσώνα. Σε αυτήν την πλατεία έχουν γίνει οι περισσότερες εκδηλώσεις του Πολιτιστικού Συλλόγου.
Άγιος Γεώργιος
Πρόκειται για μονόκλιτη βασιλική, που χτίστηκε πριν από την επανάσταση του 1821, από μία ηλικιωμένη και βαθιά θρησκευόμενη Κρουσανιώτισσα με το όνομα Βαρούχενα.
Η εκκλησία χτίστηκε στα ερείπια άλλης παλιότερης εκκλησίας και μικρότερων διαστάσεων εκκλησίας, που ήταν επίσης αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Η ίδρυση της πρώτης εκκλησίας, ανάγεται χρονολογικά στην Α' Βυζαντινή Περίοδο. Η καταστροφή της όμως συντελέστηκε από τους Τούρκους και συμπίπτει με την περίοδο κατάληψη της Κρήτης (1645 – 1669).
Αγία Παρασκευή
Σε μια καταπράσινη δασοσκεπή κοιλάδα που διαρρέει ο χείμαρρος Τζαμάς είναι χτισμένη η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Πριν από την είσοδο στον Κρουσώνα και σε απόσταση 500 μ. αριστερά από τον κεντρικό δρόμο, βρίσκεται η μονόκλιτη βασιλική που χτίστηκε το 1948 και αφιερώθηκε στην μνήμη της αγίας Παρασκευής. Κτήτορας της εκκλησίας είναι ο Νικόλαος Φ. Δρακουλάκης, προσκυνητής και εγγονός του γενάρχη με το ίδιο όνομα.
Η εκκλησία αναπαλαιώθηκε και αποδόθηκε στην σημερινή της μορφή το 2003, με μέριμνα των εγγονών του κτήτορα Κώστα και Αντιγόνης Φρουδαράκη – Μακριδάκη. Η λιθόκτιστη κρήνη, το παλιό ελαιοτριβείο (φάμπρικα) και η τραπεζαρία με τους παραδοσιακούς φούρνους, συνθέτουν ως σύνολο μια ανθρώπινη παρέμβαση στο φυσικό περίγυρο. Τέχνη και φύση δένονται αρμονικά και συνυπάρχουν αισθητικά στον όμορφο υπαίθριο αυτό χώρο.