Άρθρο του Μύρων Μ. Ξυλούρη
Τον Ιούνιο του 1940 στέλνεται στην Κρήτη ο λοχαγός της Intelligence Service (μυστική υπηρεσία συλλογής πληροφοριών), John Pendlebury, από το Γενικό Επιτελείο της Βρετανίας. O J. Pendlebury, με την ιδιότητα του αρχαιολόγου, είχε περιηγηθεί σε όλη την Κρήτη από το 1928 έως το 1935 προς αναζήτηση αρχαιολογικών θέσεων.
Την περίοδο 1929-1934 υπήρξε επιμελητής στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσσού ενώ το 1936-1939 ανέσκαψε τον μινωικό οικισμό στο Καρφί. Η πολύχρονη γνώση του για την Κρήτη καθώς και οι σχέσεις που είχε αναπτύξει με τους περισσότερους πιθανούς μελλοντικούς κρητικούς Αντιστασιακούς Αρχηγούς τον καθιστούσε ως την καταλληλότερη επιλογή της Αγγλίας για τη θέση αυτή.
Με τη βοήθεια του υποπρόξενου της Βρετανίας στο Ηράκλειο Μ. Ηλιάδη, είχε οργανώσει, ιδιαίτερα στην περιοχή του Ηρακλείου, έναν ιστό μυστικής υπηρεσίας από τους Αντώνη Γρηγοράκη ή Σατανά, Εμμανουήλ Μπαντουβά και Γεώργιο Πετράκη. Ο Σατανάς, ο οποίος ήταν ένας τρομερός αντιστασιακός οπλαρχηγός φαινόταν στον J. Pendlebury, ως ένας πειρατής της Ελισαβετιανής Εποχής, αξιόπιστος, γενναίος και τολμηρός, γι’αυτό και αποτέλεσε τον πιο έμπιστο συνεργάτη του στην Κρήτη.
Στις αρχές του Μάη του 1941 ο J. Pendlebury απευθυνόμενος στον Σατανά του είπε «οι μέρες που οι Γερμανοί θα έρθουν στην Κρήτη πλησιάζουν και πρέπει να προετοιμαστούμε». Ο Σατανάς τότε πήρε ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο και πήγε στην έδρα της 5ης Μεραρχίας Κρήτης στα Χανιά όπου παρέλαβε 300 περίπου όπλα τύπου Μάουζερ ώστε να τα μεταφέρει στο χωριό Κρουσώνα. Κατάφερε να τα μεταφέρει μέχρι την περιοχή του Λουτρακίου με το αυτοκίνητο και στη συνέχεια με ζώα μέχρι τον Κρουσώνα, με τη συνδρομή των Λουτρακιανών Νικ. Τακάκη, Γεωργ. Χαρωνιτάκη, Σοφ. Κρασαδάκη και άλλων.
Στον Κρουσώνα, ο Σατανάς ανέλαβε τη μοιρασιά των όπλων. Τα παρέδωσε στο λοχία της Χωροφυλακής, Χρήστο Μαράκη, λέγοντάς του χαρακτηριστικά: «Θα σου στέλνω άνδρες με σινιάλο μου και εσύ θα δώσεις στον καθένα ένα όπλο και θα κρατάς για μένα ένα σημείωμα και ένα κατάλογο». Ο J. Pendlebury πίστευε ότι τα όπλα έπρεπε να μοιραστούν στους σταθμούς χωροφυλακής και κατόπιν στους Κρητικούς για να τα χρησιμοποιήσουν στον αγώνα που θα ακολουθούσε από τους πρώην στρατιώτες-άμαχους και άνδρες κάτω των 20 ετών που είχαν μείνει στο νησί (οι μάχιμοι Κρητικοί είχαν μείνει στη Βόρεια Ελλάδα μετά την πτώση του Αλβανικού μετώπου και απαγορευόταν από τους Γερμανούς να επαναπατριστούν στο νησί).
Όσοι επέστρεψαν στην Κρήτη, κατάφεραν να έρθουν λαθραία με καϊκια. Ο J. Pendlebury κρατούσε μια απόδειξη για το κάθε όπλο και τα πυρομαχικά που το συνόδευαν, 100 περίπου σφάιρες, ενώ την κατάσταση την πήρε ο Σατανάς. Όλοι όσοι πήραν οπλισμό ήταν Κρουσανιώτες. Σύμφωνα με το Στρατιωτικό Αρχείο Φράϊμπουργκ της Ομοσπονδιακής Γερμανίας (RW2/ν.143) μετά τον θάνατο του J. Pendlebury οι αποδείξεις πάρθηκαν μαζί με το σημειωματάριο του.
Την παραμονή της 20ης Μαϊου ο Σατανάς με τον J. Pendlebury χώρισε το ένοπλο σώμα των Κρουσανιωτών σε 2 τμήματα. Το ένα τμήμα (περίπου 150 άτομα) στάλθηκαν στο Οροπέδιο της Νίδας μαζί με 2 Άγγλους, τον Jack Hamson και Terence Bruce, με σκοπό να σκορπίσουν βράχους στην επιφάνεια της Νίδας και να εμποδίσουν την προσγείωση των γερμανικών αεροπλάνων καθώς και των αλεξιπτωτιστών που όπως πίστευαν θα έπεφταν εκεί.
Το άλλο τμήμα τοποθετήθηκε από τα Ενετικά Τείχη του Ηρακλείου εως τα Γιοφυράκια και το Τσαλικάκι ώστε να εμποδίσουν τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές να καταλάβουν το Ηράκλειο. Στη μάχη αυτή έσπευσε εθελοντικά σύσσωμος ο κρητικός λαός με μοναδικά όπλα στην πλειοψηφία τους, ξύλα και πέτρες. Ο J. Pendlebury με τον Σατανά πολέμησαν την 1η ημέρα της μάχης έξω από τη δυτική πύλη της πόλης, τη Χανιώπορτα, κοντά σε μια πηγή νερού, στην οποία κατέφευγαν οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές προκειμένου να αποφύγουν την αφυδάτωση. Νωρίς την 2η ημέρα της μάχης, πριν ή μετά τους βομβαρδισμούς, ο Σατανάς με τον J. Pendlebury συμφώνησαν να επιστρέψουν και να οργανώσουν τους εναπομείναντες άνδρες που βρίσκονταν στον Κρουσώνα και την Νίδα, από 2 διαφορετικούς δρόμους.
Ο Σατανάς κατευθύνθηκε νότια διαμέσου της Κνωσσού και έπειτα δυτικά για τον Κρουσώνα. Για τον J. Pendlebury υπάρχουν διάφορες εκδοχές ως προς το που κατευθύνθηκε μέχρι να τραυματιστεί και έπειτα να εκτελεστεί στην ευρύτερη περιοχή πέριξ του Ηρακλείου (πιθανόν σε μια καλύβα στην περιοχή Καμίνια). Κατά το τέλος των μαχών, στις 28 Μαϊου 1941 και πριν οι Γερμανοί καταλάβουν το Ηράκλειο, ο Σατανάς μεταβαίνει σε μια σπηλιά στον Κατσαμπά όπου ήταν η έδρα της 14ης Ταξιαρχίας και απευθυνόμενος στον ταξίαρχο Chappel του είπε να του δώσει όσα όπλα είχε για να συνεχίσει τη μάχη.
Ο Βρετανός στρατιωτικός ιστορικός Αntony Beevor είπε χαρακτηριστικά: «Εκείνο το τελευταίο βράδυ ο φίλος του J. Pendlebury, ο Σατανάς, ο αντάρτης καπετάνιος από τον Κρουσώνα, εμφανίστηκε ξαφνικά στη σπηλιά που οι στρατιώτες κατέστρεφαν εφόδια και οι αξιωματικοί έκαιγαν έγγραφα. Η φήμη για την εκκένωση είχε φτάσει με κάποιο τρόπο στους αντάρτες, όχι όμως και στις ελληνικές μονάδες, για τις οποίες είχε αποφασιστεί στην Αλεξάνδρεια ότι δεν υπήρχε αρκετός χώρος στα πολεμικά πλοία. Ο ασπρομάλλης Σατανάς, μια δραματική και εντυπωσιακή φιγούρα με την κρητική του ενδυμασία, οδηγήθηκε στον ταξίαρχο Chappel». Ο Chappel παρέδωσε τον οπλισμό που διέθετε στο Σατανά, ο οποίος μοιράστηκε στους Κρουσανιώτες αγωνιστές.
Για τον J. Pendlebury η μάχη έληξε την 21η Μαίου ή κατά άλλους την 22η Μαίου του 1941 που εκτελέστηκε, για το Σατανά όμως και τους άνδρες του, τώρα ξεκινούσε ο μεγάλος αγώνας εναντίον των Γερμανών και των συνεργατών τους. Τον Αύγουστο του 1941 αποβιβάστηκε στην Πρέβελη βρετανικό υποβρύχιο με πλοίαρχο τον F. Pool, ο οποίος είχε ειδική αποστολή να μαζέψει Βρετανούς περιπλανόμενους καθώς και να παραλάβει έναν και μόνο Έλληνα, τον Κρητικό Αρχηγό Αντώνη Γρηγοράκη ή Σατανά και να τον μεταφέρει στη Μέση Ανατολή, πράγμα το οποίο κατόρθωσε με τη βοήθεια του ηγούμενου της Μονής Πρέβελης, Λαγουβάρδου.
Ο Σατανάς επέστρεψε στην Κρήτη τον Οκτώβριο του 1941 με οδηγίες για τις ένοπλες αντάρτικες ομάδες που είχαν δημιουργηθεί, συνοδευόμενος από τον Άγγλο συνταγματάχη Jack Smith-Hughes, ο οποίος έφερε σταθμό ασυρμάτου. Ο Σατανάς μέχρι τη νέα του αναχώρηση για τη Μέση Ανατολή τον Ιούνιο του 1942, συνεργάστηκε αρμονικά με τους υπόλοιπους αργηχούς της κρητικής αντίστασης, καθώς και με τα μέλη της δικής του ομάδας, προκαλώντας πολλές ζημιές στις γερμανικές δυνάμεις κατοχής και στους συνεργάτες τους.
Την 5η Σεπτεμβρίου του 1943 ο Σατανάς πέθανε από ασθένεια στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
Το τραγούδι των καπεταναίων της Αντίστασης
Γιάννης Ποδιάς και Μπαντουβάς και Νίκος Σαμαρείτης
Πετρακογιώργης, Σατανάς, οι ένδοξοι της Κρήτης
και των Ανωγειανώ Αρχηγός ο Γιάννης Δραμουντάνης
τα κατορθώματα αυτηνού, άνθρωπος δε τα κάνει
τονέ σκοτώσαν Γερμανοί, μα στάθει στο ποδάρι
’να παλικάρι ξακουστό, του Χρίστο ο Μιχάλης
επόθανε κι ο Σατανάς μα φήκε τα παιδιά του
να εκδικηθούν τσι άτιμους που κάψαν την καρδιά του
τσι Δόμηδες τσι ξακουστούς και τον Ανδρεαδάκη
το Νικολή τον Τσικαλά, Λάμπη το Γιανναδάκη
ανέλαβε για Αρχηγός, ο πιο γραμματισμένος
Ξυλούρης ο Μενέλαος ο πολυπικραμένος
τον κύρη του σκοτώσανε με βάσανα περίσσα
και τρία αξαδέρφια ντου που’ταν σαν κυπαρίσσα.
Θε μου και δώστος δύναμη μαζί και προστασία
να φέρουνε στην Κρήτη μας ξανά Ελευθερία!!!!!!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ:
1. Ο αρχαιολόγος Τζών Πέντλεμπέρυ. Βιογραφία ενός παράτολμου ανθρώπου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Imogen Grundon (2017).
2. Απόρρητη Αναφορά της δράσεως της S.O.E. στην Κρήτη 1941-45. Τζακ Σμίθ Χιούζ (Υπεύθυνος κρητικών υποθέσεων 1941-1945). Ελέυθερη σκέψις (1991).
3. Ρίζες Λευτεριάς. Γεώργιος Δ. Λεμονάκης (2008).
4. Οι Δόμηδες της Αντίστασης: Δημήτρης και Αντώνης Δομαλάκης. Γεώργιος Α. Καλογεράκης (2015).
5 Το τραγούδι των καπεταναίων της Αντίστασης από το αρχείο του Γιώργη Ξυλούρη