Το 1785, όταν η Μαρία Άννα Φιτζέρμπερτ άνοιξε ένα ερωτικό γράμμα από τον θαυμαστή της, τον πρίγκιπα Γεώργιο της Ουαλίας, δεν περίμενε να βρει ένα μάτι να την κοιτάζει επίμονα.
Ο Βρετανός πρίγκιπας ήταν ερωτοχτυπημένος – και απελπισμένος. Είχε ερωτευτεί σφόδρα την Μαρία Άννα Φιτζέρμπερτ, αλλά το φλερτ τους ήταν καταστροφικό: Οι βασιλικοί νόμοι απαγόρευαν σε μια καθολική χήρα, όπως η αγαπημένη του, να γίνει μονάρχης. Για να μη γίνουν τα πράγματα χειρότερα, η ευυπόληπτη Φιτζέρμπερτ είχε εγκαταλείψει τη χώρα μετά την πρώτη πρόταση του πρίγκιπα, σε μια προσπάθεια να αποφύγει τις αντιπαραθέσεις.
Όμως ο πρίγκιπας ήταν αποφασισμένος και στις 3 Νοεμβρίου του 1785 έγραψε μια παθιασμένη επιστολή, με την οποία παρακαλούσε ξανά για το χέρι της σε γάμο. Αυτή δεν ήταν όμως μια συνηθισμένη πρόταση – περιείχε επίσης ένα σπάνιο, μαγευτικό δώρο. «Σας στέλνω ένα δέμα» έγραφε ο Γεώργιος στο υστερόγραφο της επιστολής «και σας στέλνω ταυτόχρονα ένα μάτι».
Πράγματι, το δέμα περιείχε έναν πολύ μικρό πίνακα του δεξιού ματιού του ίδιου του Γεώργιου, που αιωρούνταν αναπάντεχα και κάπως τρομακτικά σε ένα μονοχρωματικό φόντο. Κανένα άλλο χαρακτηριστικό του προσώπου δεν φαινόταν, εκτός από ένα ελάχιστο μέρος του φρυδιού του. Όλη η προσοχή του τόσο δα πίνακα αυτού ήταν εστιασμένη στον πυρήνα της σύνθεσης, όπου μια σκούρα ίριδα κοίταζε φλογερά πίσω από ένα μαλακό, ερωτοχτυπημένο βλέφαρο.
Κανένα αρχείο δεν τεκμηριώνει πώς η Άννα Μαρία ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της μινιατούρας του ματιού, αλλά «πρέπει να ενίσχυσε την πρόταση γάμου του πρίγκιπα», όπως επισημαίνει η ερευνήτρια Χάνεκε Γκρούτενμπορ στο βιβλίο της «Treasuring the Gaze του 2012: Intimate Vision in Late Eighteenth-Century Eye Miniatures».
Λίγο μετά την επιστολή του, οι ερωτευμένοι εραστές παντρεύτηκαν σε μια μυστική τελετή. Για να ενισχυθεί η ένωση, ζωγραφίστηκε άλλο ένα μεμονωμένο μάτι -αυτή τη φορά με το ομοίωμα της Φιτζέρμπερτ-, το οποίο τοποθετήθηκε σε ένα μενταγιόν για να το φυλάξει ο πρίγκιπας. Όπου κι αν τον πήγαιναν τα βασιλικά του καθήκοντα, ο Γεώργιος μπορούσε να ανοίξει το κόσμημα και να απολαύσει το ερωτικό βλέμμα της γυναίκας του.
Το βλέμμα δε λέει ψέματα
Ο πρίγκιπας της Ουαλίας και η Φιτζέρμπερτ δεν ήταν οι μόνοι που αντάλλασσαν βλέμματα στην Αγγλία του 18ου αιώνα. Οι μινιατούρες ματιών, γνωστές και ως μάτια εραστών, εμφανίστηκαν σε όλη τη Βρετανία γύρω στο 1785 και ήταν της μόδας για λιγότερο από μισό αιώνα. Όπως και με το βασιλικό ζεύγος, οι περισσότερες μινιατούρες είχαν παραγγελθεί ως δώρα που εξέφραζαν την αφοσίωση μεταξύ αγαπημένων προσώπων. Ορισμένα, επίσης, ζωγραφίζονταν στη μνήμη αποθανόντων. Όλα ήταν οικεία και εξαιρετικά πολύτιμα: μάτια ζωγραφισμένα σε κομμάτια ελεφαντόδοντου που δεν ήταν μεγαλύτερα από ένα μικρό νύχι, και στη συνέχεια τοποθετημένα μέσα σε καρφίτσες με ρουμπίνια, δαχτυλίδια με μαργαριτάρια ή περίτεχνα χρυσά γούρια που προορίζονταν να μπαίνουν σε τσέπες ή να καρφιτσώνονται κοντά στην καρδιά.
Ως αντικείμενα, τα μάτια των εραστών είναι μαγευτικά -και παράξενα. Μισό πορτρέτο, μισό κόσμημα, αντιστέκονται στην εύκολη κατηγοριοποίηση. Είναι επίσης βουτηγμένα στο μυστήριο: στις περισσότερες περιπτώσεις, τόσο το πρόσωπο του οποίου το μάτι απεικονίζεται όσο και ο καλλιτέχνης που το ζωγράφισε είναι άγνωστοι. Επιπλέον, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, ελάχιστα είχαν γραφτεί για την ιστορία και τη σημασία των αντικειμένων, αν και αποτελούσαν μέρος των συλλογών μουσείων όπως το Μουσείο Τέχνης του Κλίβελαντ, το Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας και το Μουσείο Victor & Albert του Λονδίνου. Μεγάλα ερωτήματα συνοδεύουν την ύπαρξή τους: Τι προκάλεσε τη δημοτικότητά τους; Γιατί εξαφνίστηκαν τόσο γρήγορα; Και γιατί απεικονίζουν ένα μόνο μάτι, σε αντίθεση με ένα ολόκληρο πορτρέτο;
Η Χάνεκε Γκρούτενμπορ, ιστορικός τέχνης με ειδίκευση στην προσωπογραφία και το βλέμμα στην τέχνη, έχει αναλάβει την αποστολή να συμπληρώσει αυτά τα κενά. Κάποιες απαντήσεις βρίσκονταν στη βρετανική κουλτούρα του τέλους του 18ου αιώνα. Ήταν μια εποχή πριν από τη φωτογραφία, όταν «οι άνθρωποι ήταν απελπισμένοι να δώσουν ο ένας στον άλλον όχι απλώς εικόνες του εαυτού τους, αλλά μέρος του εαυτού τους» είπε στο Artsy. Πριν από την έλευση των ερωτικών ματιών, είχαν γίνει επίσης δημοφιλή τα πορτρέτα μινιατούρες που απεικόνιζαν ολόκληρη την όψη ενός αγαπημένου προσώπου. (Συχνά, συνοδεύονταν με μια τούφα ή μια πλεξούδα μαλλιών στερεωμένη πίσω από τον μικροσκοπικό καμβά). Σκοπός τους ήταν η λατρεία. Κοιτάζοντας το μικρό ομοίωμα, το οποίο ήταν συνήθως αρκετά μικρό για να το κρατήσει κανείς στο χέρι του, ο παραλήπτης μπορούσε να «ανακαλέσει το πρόσωπο κάποιου». Οι πίνακες λειτουργούσαν ως μικροσκοπικά υποκατάστατα που φιλούσαν, που πίεζαν στα στήθη και που τους μιλούσαν όταν το πρόσωπο του ήταν απρόσιτο.
Αλλά τα μάτια του εραστή ήταν διαφορετικά. Αντί να αντιπροσωπεύουν ολόκληρο το πρόσωπο, απεικόνιζαν μόνο ένα λεπτό χαρακτηριστικό. Επιπλέον, ενσάρκωναν μια συγκεκριμένη ενέργεια: το βλέμμα. «Είναι το βλέμμα του άλλου που κάποιος θέλει να ονειρευτεί και θέλει να νιώσει ότι αναπαύεται πάνω του».
Σε βλέπω άρα σε σκέφτομαι
Το βλέμμα και η σημασία του στη βρετανική κοινωνία του τέλους του 18ου αιώνα είναι κεντρικής σημασίας για την αποκρυπτογράφηση του μυστηρίου των ματιών των εραστών. Εκείνη την εποχή, η βρετανική κουλτούρα «ήταν ξετρελαμένη με το να φαίνεσαι και να γίνεσαι αντιληπτός» εξηγεί η ιστορικός. Επειδή οι κοινωνικοί κώδικες περιόριζαν τη δημόσια αλληλεπίδραση μεταξύ ατόμων του αντίθετου φύλου, τα βλέμματα μπορούσαν να ανταλλάσσονται πιο εύκολα από τις λέξεις. Αυτοί οι περιορισμοί προκάλεσαν επίσης τα παράνομα φαινόμενα της ηδονοβλεψίας ή της κατασκοπείας από κλειδαρότρυπα.
Κατά τη διαδικασία αυτή, το κοίταγμα έγινε τόσο σημαντικό όσο και κωδικοποιημένο- με άλλα λόγια, διαφορετικοί τύποι ματιών μετέφεραν διαφορετικά συναισθήματα και μηνύματα.
Οι μινιατούρες ματιών υλοποιήθηκαν σε αυτό το περιβάλλον, όπου ακόμη και το πιο λεπτό βλέμμα μπορούσε να μεταφέρει πόθο, αγάπη, παρακολούθηση ή ένα μεθυστικό μείγμα και των τριών. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, ότι μια έκφραση αφοσίωσης θα χαριζόταν μέσα από ένα βλέμμα σε μινιατούρα.
Κάθε μινιατούρα μοιάζει πολύτιμη και εξαιρετικά οικεία, αν και οι διαθέσεις τους ταλαντεύονται από λατρευτική, ερωτική και λάγνα μέχρι διεισδυτική και τρομακτικά άγρυπνη. Ένας κοιτάζει ντροπαλά από το κέντρο μιας κυκλικής καρφίτσας, που μοιάζει με ματάκι, σαν να υπαινίσσεται τις πιο λάγνες επιθυμίες του, ενώ ένας άλλος κοιτάζει, με βαριά μάτια και λατρεία, μέσα από ένα αστραφτερό στεφάνι από πολύτιμους λίθους. Άλλα εκφράζουν πιο σκοτεινά, πιο μελαγχολικά μηνύματα: Από ένα περίτεχνο χρυσό πλαίσιο, ένας άντρας κοιτάζει ελεγχόμενα, με το φρύδι ανοιγμένο, σαν να προσπαθεί να αποτρέψει την απιστία- παρακολουθεί τη γυναίκα που κουβαλούσε αυτό το κόσμημα, ακόμη και κατά την απουσία του. Ένα μάτι με μαργαριταρένιο περίγραμμα που εκκρίνει δύο διαμαντένια δάκρυα, από την άλλη πλευρά, πιθανότατα αντιπροσώπευε έναν αποθανόντα αγαπημένο- μέσα από αυτό, το βλέμμα του παρέμενε αθάνατο.
Καθώς τα υποκείμενα και οι ιδιοκτήτες τους εγκατέλειπαν αυτόν τον κόσμο, η σημασία κάθε κοσμήματος ξεθώριαζε. Επιπλέον, μέχρι το 1830, η ίδια η τάση θάμπωσε. Η φωτογραφία είχε εμφανιστεί, σβήνοντας αμέσως κάθε ενδιαφέρον για τις μικρογραφίες «επειδή προσέφερε ένα πραγματικό πορτρέτο». Από τότε, η παραγωγή των ερωτικών ματιών σχεδόν σταμάτησε, και τα ονόματα των υποκειμένων τους, των ιδιοκτητών τους και οι ερωτικές ιστορίες που τα ενέπνευσαν ξεχάστηκαν σε μεγάλο βαθμό.
Ωστόσο, ακόμη και χωρίς το περιεχόμενό τους, τα μάτια των εραστών διατηρούν το διαπεραστικό τους βλέμμα, την ικανότητά τους να υπνωτίζουν. «Νιώθουμε αυτό το βλέμμα να ακουμπά πάνω μας. Νιώθουμε αυτή τη σύνδεση με κάποιον που δεν έχουμε συναντήσει ποτέ. Έχεις την αίσθηση ότι γνωρίζεις λίγο αυτό το άτομο» εξηγεί η Γκρούτενμπορ. «Μιλάμε για την ουσία της προσωπογραφίας».
Με στοιχεία από artsy.net
