Αποκριά, ή Αποκρίγιωμα (στην Κρητική διάλεκτο), σημαίνει το σταμάτημα της κρεοφαγίας, όπως και το λατινικό καρναβάλι σημαίνει το ίδιο ακριβώς, Carnem levare (κρέας αποκλείω).
Ενα ξεχωριστό αποκριάτικο έθιμο της Καθαράς Δευτέρας, τα Αποκριγιώματα της Γέργερης, διασώζεται μέχρι σήμερα στο ομώνυμο χωριό του Ψηλορείτη.
Στον ορεινό Ρούβα στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του Ψηλορείτη, κάποια στοιχεία από τη λατρεία των αρχαίων Ελλήνων προς τον θεό Διόνυσο, ντυμένων με τραγόμορφες μεταμφιέσεις και κουδούνια και κυρίαρχο στοιχείο της διονυσιακής λατρείας, τον άναρχο χορό και το κρασί, διατηρούνται μέχρι και σήμερα.
Με το πέρασμα των αιώνων, ωστόσο, έχουν δεχθεί εμβόλιμα στοιχεία από τους κατά καιρούς κατακτητές και από τον Χριστιανισμό, ενώ στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, ενσωματώθηκαν και διατηρήθηκαν, κατά την δεύτερη και τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου, μέχρι και την έναρξη της Μεγάλης Σαρακοστής.
Τα «Αποκριγιώματα» είναι ένα υπαίθριο και ολοήμερο γλέντι στο οποίο τραγόμορφοι και ζωόμορφοι κουδουνοφόροι, οι λεγόμενοι «αρκουδιάρηδες» που είναι ντυμένοι με προβιές αιγοπροβάτων, με μαύρα πρόσωπα και κουδούνια, δεμένοι με σκοινιά και αλυσίδες, επιδίδονται σε έναν ξέφρενο χορό, που ξεσηκώνει ολόκληρη την περιοχή.
Τα «Αποκριγιώματα» περιλαμβάνουν και την εκφορά πεθαμένου, τον οποίο κλαίνε, με σόκιν μοιρολόγια και τον ανασταίνουν με ρακή και σατυρικά τραγούδια.
Το καλωσόρισμα στην Γέργερη από τους «Αρκουδιάρηδες» γίνεται με κέρασμα ρακής και το λεγόμενο «μουτζούρωμα», το βάψιμο δηλαδή του προσώπου όλων των επισκεπτών, σα σημάδι που έχουν όλοι όσοι συμμετέχουν στο έθιμο.
Οι αρκουδιάρηδες βγαίνουν στο δρόμους δημιουργώντας πανδαιμόνιο με τους ήχους των κουδουνιών και χορεύοντας στο δικό τους ξέφρενο ρυθμό. Οι χορευτές είναι τραγόμορφοι κουδουνοφόροι, οι οποίοι είναι δεμένοι με σχοινιά μεταξύ τους και ο επικεφαλής της ομάδας προσπαθεί να τους οδηγήσει» ανέφερε μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Χατζημηνάς, που κατέληξε με μια μαντινάδα: «Για μια φορά στη Γέργερη τις αποκρές να ζήσεις, το κέφι, την παράδοση εδώ θα συναντήσεις».
Τα Αποκριγιώματα, που διαδραματίζονται καθ' όλη την περίοδο της Αποκριάς, με αποκορύφωμα την Καθαρά Δευτέρα, αντλούν την θεματολογία τους από την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων. Από το όργωμα και την σπορά. Από την παραγωγή του κρασιού. Από την φύση και την αναγέννησή της. Από τον γάμο και την γονιμότητα. Από τον αγώνα για την επιβίωση. Από τον χρόνο που κυλάει και την φθορά του ανθρώπινου σώματος. Από τις χαρές και τις λύπες. Από τις μικρές καθημερινές στιγμές που «σημαδεύουν» την πορεία μας.
Μάσκες, «φούμο» και στολές. Τραγούδια, γέλια και μοιρολόγια. Ο παπάς, ο ψάλτης, η νύφη, η χήρα, οι «αράπηδες», η θρησκεία, η ζωή, ο θάνατος, ο άνδρας, η γυναίκα, η γονιμότητα. Δυνάμεις αντίθετες και (συχνά) αταίριαστες, συνυπάρχουν αρμονικά σε ένα λαϊκό γλέντι άρρηκτα συνδεδεμένο με την Γέργερη που, γνήσια και φιλόξενη, υποδέχεται ντόπιους και επισκέπτες κάθε ηλικίας, έτοιμη να τους προσφέρει γέλιο, χαρά και εμπειρίες μοναδικές.
Τα «Αποκριγιώματα στην Γέργερη» είναι ένας θεσμός μοναδικός στην Ελλάδα, με «ρίζες» στην αρχαιότητα, με δρώμενα και αναπαραστάσεις μυστηρίων και τελετών που παραπέμπουν στον κύκλο της ζωής, στην ιστορία και την πολιτισμική ταυτότητα του τόπου.
.Κάθε χρόνο, την ημέρα της Καθαρής Δευτέρας στο χωριό Γέργερη Ηρακλείου αναβιώνουν τα Aποκριγιώματα. Η λέξη αποκριγιώματα προέρχεται από το ρήμα αποκριγιώνω που σημαίνει κόβω το κρέας, σταματώ την κατανάλωση κρέατος. Και έτσι είναι αφού η Καθαρή Δευτέρα σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής και μαζί και της νηστείας που φέρει την αποχή από το κρέας.
Την ημέρα εκείνη αναβιώνουν στον κεντρικό δρόμο του χωριού μοναδικά σε ομορφιά και σε πολιτισμική αξία έθιμα και πολλά από αυτά διεκδικούν μοναδικότητα σε όλη την Ελλάδα.
Σε μορφή παρέλασης περνούν δίπλα από τα πλήθη που κάθε χρόνο συρρέουν στη Γέργερη διαφορετικά άρματα και μεταμφιεσμένοι με παραδοσιακές στολές χορευτές και ομάδες οι οποίες αναβιώνουν διονυσιακά έθιμα που έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα.
Ταυτόχρονα με τα διάφορα δρώμενα υπάρχουν παντού σε κάθε σημείο του χωριού πάγκοι και τραπεζάκια με σαρακοστιανούς μεζέδες που οι φιλόξενοι ντόπιοι κερνάνε μαζί με άφθονη ρακή και κρασί ενώ παραδοσιακοί οργανοπαίκτες αναλαμβάνουν το έργο της ψυχαγωγίας του κόσμου με πολλή μουσική και χορό.
Κάποια από τα πιο σημαντικά δρώμενα-αναπαραστάσεις του κύκλου της ζωής είναι η κηδεία, ο γαμπρός με τη νύφη, ο γάιδαρος, το όργωμα και η σπορά, τα μουτζουρώματα και ο αρκουδίστικος χορός.
Η «κηδεία»
Αποτελεί μια παρωδία της εκφοράς του νεκρού, ο οποίος είναι ξαπλωμένος πάνω σε μια σκάλα ξύλινη συνήθως και σέβεται μέχρι τέλους το ρόλο του: δεν ανοίγει τα μάτια του, δε μιλάει ούτε γελάει παρά τα απίστευτα δίστιχα και μοιρολόγια που ακούει. Στόχος της πομπής είναι η ανάσταση του νεκρού κάνοντάς τον να γελάει και να θριαμβεύσει πάλι η χαρά και το γέλιο. Η πομπή αυτή τα έχει όλα: παπά, ψάλτη, χήρα που λέει εντυπωσιακά μοιρολόγια, συγγενείς που τον συνοδεύουν μέχρι τη στιγμή που θα συμβεί η ανατροπή και ο νεκρός μη μπορώντας να αντισταθεί στη μυρωδιά του κρασιού και των πειραγμάτων ανασταίνεται, γεγονός που συνοδεύεται από ξέφρενους χορούς όλου του θιάσου.
Το «όργωμα-σπορά»
Το αλέτρι, το σύμβολο του μόχθου του ανθρώπου και της προσπάθειάς του για επιβίωση, μετατρέπεται σε ένα αποκριάτικο εργαλείο όπου αντί για βόδια ή άλογα υπάρχουν δύο μεταμφιεσμένοι. Πίσω από αυτή την εικονική αροτρίαση που τα έχει όλα: το ζευγά, τα ζώα, το σπορέα, υποκρύπτεται ένα γόνιμο υπόβαθρο, καθώς ο θαμμένος στη γη σπόρος τώρα έχει αρχίσει να βλασταίνει!
Ο «γάμος»
Πρόκειται για αναπαράσταση-παρωδία του μυστηρίου της εκκλησίας μας συμβολίζοντας την ένωση των στοιχείων της φύσης, τη γονιμότητα, την αρμονική συνύπαρξη αντίθετων δυνάμεων. Η αμφισβήτηση της καθημερινής τάξης εκφράζεται με αυτοσχεδιαστική διάθεση μέσα σε ένα πλαίσιο παραδοσιακών αξιών.
Τα «μουτζουρώματα» Οι Αράπηδες
Οι Αράπηδες είναι μια ομάδα ατόμων, το λεγόμενο καρναβάλι, όπου οι κύριοι πρωταγωνιστές είναι ο τσαούσης(άντρας ντυμένος παραδοσιακά) και η νύφη (άντρας επίσης ντυμένος με τη γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά). Όλο το καρναβάλι είναι βαμμένο με φούμο, φορά κάπα από δέρμα και καμπούρα στην πλάτη με κουδούνια και στην μέση τους έχουν κρεμασμένο ρόπαλο. Η αμφίεση και η κίνηση των αράπηδων παραπέμπουν σε διονυσιακά δρώμενα, αφού η λατρεία του Διονύσου ήταν έντονη στις περιοχές αυτές. Αυτά πήραν χριστιανικό συμβολισμό στο πέρασμα του χρόνου. Η κάπα από δέρμα συμβολίζει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, το βαμμένο πρόσωπο το ηλιοκαμένο πρόσωπό του, η καμπούρα την καμήλα όπου βάδιζε στην έρημο ενώ το ξύλινο σπαθί το όργανο αποκεφαλισμού. Τέλος τα κουδούνια και το χτύπημά τους την αναστάτωση και τον ξεσηκωμό που προκαλούσε στο πέρασμά του.
Ο «αρκουδίστικος χορός»
Οι αρκουδιάρηδες βγαίνουν στους δρόμους δημιουργώντας πανδαιμόνιο με τους ήχους των κουδουνιών και χορεύοντας το δικό τους ξέφρενο ρυθμό. Ο σατυρικός αυτός όμιλος έχει τους δικούς του κανόνες και συνήθως απροσδόκητη εξέλιξη. Οι χορευτές είναι τραγόμορφοι κουδουνοφόροι οι οποίοι είναι δεμένοι με σχοινιά μεταξύ τους και ο επικεφαλής της ομάδας προσπαθεί μάταια να τους οδηγεί.