Παρίσι, Τετάρτη 18 Μαρτίου 1936, ώρα 10.30 το πρωί. Η καρδιά του Ελευθερίου Βενιζέλου σταματά να κτυπά. Και μαζί «λυγίζει» η καρδιά της Ελλάδας.
Η είδηση του θανάτου του μεταδίδεται αμέσως στην Ελλάδα, με έκτακτες εκδόσεις των αθηναϊκών φύλλων. Η συγκίνηση φυσικά ήταν μεγάλη για τον άνθρωπο που επί σχεδόν πενήντα χρόνια πρωταγωνίστησε στην επαναστατική και πολιτική ζωή της Κρήτης και στη συνέχεια της Ελλάδας.
Σήμερα, με την αφορμή της επετείου του θανάτου του, ανατρέχουμε στα αρχεία των εφημερίδων και των ημερών εκείνων και αναδημοσιεύουμε κείμενα από την είδηση που βύθισε στο πένθος και – ως είναι φυσικό- κυρίως την Κρήτη. Τα κείμενα προέρχονται από τις φιλελεύθερες εφημερίδες «Πατρίς» και «Έθνος», τη λαϊκή «Ακρόπολι», αλλά και τον «Ριζοσπάστη». Επίσης παρουσιάζουμε σπάνιες φωτογραφίες από την κηδεία του, στις 27 Μαρτίου 1936, και το πένθος των Κρητικών, που είχαν δημοσιεύσει η «Πατρίς» και το «Έθνος». Οι εφημερίδες υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.
Δείτε Επίσης
Ο Ανθρωπος που εδημιούργησε την ιστορίαν της Ελλάδος επί ένα τέταρτον αιώνος, απέθανε. (“ΕΘΝΟΣ”, εσπερινή έκδοση 18 Μαρτίου 1936).
Δεν υπάρχει πλέον Εκείνος, που την παρέλαβε μικράν, άσημον, φυτοζωούσαν, περιφρονημένην δια να την μεταβάλη εις υπόδειγμα Κράτους, δια να την μεταμορφώση εις την Μεγάλην Ελλάδα των δύο ηπείρων και των τριών θαλασσών.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο εμψυχωτής, ο γνωρίζων να θέλη και να πραγματοποιή, ο ιεροφάντης της Δράσεως, ο Παράκλητος τόσων και τόσων γενεών, κατάκειται νεκρός!
Το γεγονός, το συγκλονιστικόν γεγονός, φαίνεται απίστευτον σαν κακόν όνειρον, σαν ψέμα. Ο γεμάτος από ζωήν, ο ενσαρκώνων ένα πραγματικόν θαύμα ζωτικότητος εις τα υπερεβδομήντα χρόνια του, ο ακατάβλητος εις ψυχικόν σθένος, που ανθίστατο ακλόνητος εις τα τόσα και τόσα πλήγματα της Τύχης, ως υπερήφανος δρυς, υπέκυψε σήμερον το πρωί εις το μοιραίον.
Οπως τα παλληκάρια του θρύλου, που επάλευαν τον Χάρον εις τα μαρμαρένια αλώνια, όπως ο Διγενής Ακρίτας, επάλαισε και αυτός με τον θάνατον επί ώρας και ώρας. Η καρδιά του, που έπαλλε μόνον δια την Ελλάδα, που εσκόρπιζε γύρω την ζωήν, την πεποίθησηιν, το θάρρος, ηρνείτο να υποταχθή εις την κοινήν μοίραν των θνητών. Από των πρώτων απογευματινών ωρών της χθες μέχρι της πρωΐας της σήμερον παρατείνετο ο επικός αγών. Η Ελλάς παρέστεκεν αγωνιώσα εις την επιθανάτιον κλίνην του, ένας Λαός ολόκληρος παρηκολούθει με αφάνταστον λαχτάρον τας φάσεις της πόλης, ευχαί διάπυροι και ελπίδες, δυστυχώς ολονέν εξασθενούσαι, επτερύγιζον γύρω από τον βαθμηδόν εκπνέοντα, έως ότου εσήμανεν η μοιραία ώρα και ο Γίγας εσωριάσθη μέγας μεγαλωστί…
Δεν είνε δυνατόν να νεκρολογηθή ένας Βενιζέλος όταν τα μάτια πλημμυρίζουν από δάκυρα και η καρδιά κινδυνεύει να σταματήση, όπως και η ιδική του, από το μέγεθος της οδύνης. Ο άνρθωπος, που ερρύθμισε την ζωήν και επί είκοσι πέντε και πλέον χρόνια, που έκαμε Κράτος το τιμάριον του μικροκομματισμού και κυρίαρχον της Ανατολής την Ελλάδα της Μελούνας, είνε πάρα πολύ μεγάλος ακόμη και δια να τον ίδωμεν με τας πραγματικάς του διαστάσεις πριν τον καλύψη στοργικά η ελληνική γη, εις την οποίαν είχε δώση τόσον ζωντανόν, τόσον γόνιμον τον παλμόν της αναδημιουργίας.
Προσωπικότης ισχυρά, η ισχυροτέρα αφʼ όσας ανεφάνησαν εις την ελληνικήν ιστορίαν από αιώνων, επέπρωτο μοιραίως να γίνη μετέωρον ελπίδος, σύνθημα συναγερμού των εθνικών δυνάμεων περί την αδάμαστον θέλησίν του, ζώπυρον εμπιστοσύνης και βραδύτερον σημείον αντιμαχόμενον, σημαία πίστεως και φανατικού ενθουσιασμού και στόχος παθών αμειλίκτων και μίσους ασβέστου. Εμπρός εις τον Βενιζέλον κανείς δεν ημπορούσε να μείνη αδιάφορος, ουδέτερος. Επρεπε να είνε ή μαζί του ή εναντίον του. Θέσις ή Αρνησις. Βενιζελικός ή Αντιβενιζελικός.
Ετσι εγέμισεν ολόκληρον την ζωήν μας, την ερρύθμισεν όπως ήθελε, μας υπεχρέωσε, θέλοντας και μη, ακόμη και νʼ αναπνέωμεν αναλόγως με αυτόν.
Η Ελλάς τον ηκολούθησε μόλις ανέτειλε το άστρον του από τα βουνά της επαναστατημένης Κρήτης. Εδέχθη εις τας αγκάλας της την μεγαλόνησον, ελευθέραν πλέον, ως πρώτον δώρον του και του παρέδωσεν εαυτήν δια να την καταστήση, μετά την επανάστασιν του Γουδί, υπόδειγμα Κράτους, όπου ο χωρικός έλεγεν ότι δεν υπήρχεν ανάγκη από χωροφύλακας, διότι το ποίμνιόν του εφύλαττεν ο Βενιζέλος. Υπό την ανακαινιστικήν του πνοήν συνετελέσθη η Ανόρθωσις, ένας μέγιστος σταθμός εις την νεωτέραν ιστορίαν μας και η Ελλάς, ανακτήσασα την αυτοπεποίθησίν της, με ηνωμένα όλα τα τέκνα της, με ανέπαφην την ζωτικότητα της Φυλής, εξώρμησεν υπό την οδηγίαν του δια να πραγματοποιήση τα εθνικά ιδανικά της. Από την Μελούναν ευρέθη εις την Θεσσαλονίκην, προ του Μοναστηρίου, πέραν των Ιωαννίνων.
Η περίφημος γραμμή του συνεδρίου του Βερολίνου, που ετίθετο ως όριον των πραγματοποιησίμων εθνικών μας επιδιώξεων, είχεν υπερβληθή κατά πολύ, τόσον ώστε να μη πιστεύουν ούτε οι ίδιοι οι Ελληνες ότι είχον κάμη ένα τόσον κολοσσιαίον άλμα.
Πριν όμως ακόμη συνέλθουν από την κατάπληξιν διʼ ό,τι επετέλεσεν υπό την οδηγίαν του Βενιζέλου και με αρχιστράτηγον τον Κωνσταντίνον, νέον άλμα τους έφερεν εις τον Νέστον. Ητο η αληθώς ωραία εποχή της ενιαίας εθνικής ορμής, που εθριάμβευεν.
Αλλʼ εσήμανεν η ώρα της μεγάλης παγκοσμίου συρράξεως – δια την Ελλάδα ευκαιρία να ολοκληρώση την εκπλήρωσιν των εθνικών της πόθων από εκείνας που παρουσιάζονται κάθε χίλια χρόνια εις την ζωήν των Λαών. Και ο Βενιζέλος, ακλόνητος εις τας επιδιώξεις του, πιστός εις την επιταγήν της Ιστορίας, την έφερεν, αφού διεξήγαγε τραχύν εσωτερικόν αγώνα, κατά τον οποίον ηναγκάσθη να διχάση το Κράτος, εις την καρδίαν της Μικράς Ασίας κι έστησε την Κυανόλευκον εντός της Επταλόφου.
Τα όνειρα γενεών επραγματοποιούντο και πέραν ακόμη του ορίου, όπου έφθαναν αι τολμηρότεραι των ελπίδων. Ο ανυπέρβλητος διαπραγματευτής, ο παρέχων την εντύπωσιν εις τον αντίπαλον ότι έδιδεν, ενώ ελάμβανε, κατήγαγε τον θρίαμβον της συνθήκης των Σεβρών. Το μεγαλούργημα της Μεγάλης Ελλάδος υψούτο υπέροχον, ακτινοβόλον ενώπιον της αρρήτου χαράς των ΕΛλήνων και του ειλικρινούς θαυμασμού των ξένων.
Αλλʼ η Μοίρα εφθόνησε το μεσουράνημα της Ελλάδος. Επήλθεν η 1η Νοεμβρίου 1920…. Επηκολούθησεν εντός διετίας η κάθαρσις του δράματος: η κατάρρευσις του μικρασιατικού μετώπου, η καταστροφή, η προσφυγική τραγωδία. Ο Βενιζέλος αυτοεξόριστος εκλήθη να περισώση ό,τι ήτο δυνατόν να περισωθή. Εις την Λωζάννην έδωκε μίαν από τας μεγαλειτέρας, τας κρισιμωτέρας μάχας του πολιτικού του σταδίου και ακόμη μίαν φοράν με την άφθαστον διπωλματικήν ικανότητά του κατώρθωσε νʼ αποτρέψη από την Ελλάδα τας βαρυτέρας εκ των μοιραίων συνεπειών της συμφοράς.
Οποιοσδήποτε άλλος θα κατασυνετρίβετο υπό τα ερείπια της καταρρεύσεως του έργου του, θα κατεβάλλετο από το μέγεθος της ψυχικής οδύνης. Αλλʼ ο Βενιζέλος είχεν ανεξάντλητον ζωτικότητα, εγνώριζε να προσασρμόζεται προς τας δημιουργουμένας περιστάσεις. Από την ακλόνητον πίστιν του προς την Ελλλάδα ήντλησε το θάρρος να επανέλθη εις την πολιτικήν, δια να δημιουργήση εξ όσων είχον περισωθεί ένα μετροφρονέστερον, αλλά στερεόν και τακτοποιημένον οίκον του ελληνικού Λαού. Τον συνεφιλίωσε με τον προαιώνιον εχθρόν του, την Τουρκίαν, και ετέθη με νεανικόν ζήλον επί το έργο της αναδημιουργίας του Κράτους. Αλλʼ η παγκόσμιος κρίσις ημπόδισε την ολοκλήρωσιν της προσπαθείας του, η οποία, εν τούτοις, εσημείωσεν επιτυχίας μοναδικάς εις τα ελληνικά χρονικά.
Και ο Βενιζέλος παρέδωκεν εις τους διαδόχους του μίαν Ελλάδα αναρρωνύουσαν, ικανήν νʼ αντιμετωπίση την νέαν κατάστασιν, όπως διεμορφώθη εκ της εξελίξεως των μεταπολεμικών συνθηκών. Επέπρωτο να μη συνεχίση την προσπάθειάν του. Αυτοεξορισμένος, αποχωρήσας οριστικώς εκ της ενεργούο πολιτικής μετά την προ έτους τραγικήν περιπέτειαν, παρέμεινε πάντοτε ένα τεράστιον εθνικόν κεφάλαιον, μια μεγάλη εγγύησις δια το μέλλον, μια θετική ελπίς καλλιτέρων ημερών…
Η Ελλάς πενθεί βαρυαλγούσα το μέγα τέκνον της, τον μεγαλείτερον Ελληνα εξ όσων εφάνησαν από αιώνων.
Την εδόξασε, την εκράτυνε, την υπερεδιπλασίασε, την κατέστησε Κράτος. Οι Ελληνες, και όσοι ακόμη ήσαν αντίπαλοί του, συνενώνονται τώρα εις το τραγικόν αίσθημα του αναπληρώτου κενού, το οποίον αφίνει η ανεπανόρθωτος απώλεια ενός κυρίου, βασικού στοιχείου του εθνικού οργανισμού των. Πραγματικά απωρφανισμένοι, προσκλίνουν ευλαβώς με δάκρυα ενώπιον του Μεγάλου Νεκρού, που θα παραμείνη ζωντανός εις την ανάμνησιν των καρδιών και Αθάνατος εις το Πάνθεον της εθνικής μεγαλουργίας.
Πώς αντίκρυσε τον θάνατον ο γίγας Ελευθέριος Βενιζέλος
ΠΑΤΡΙΣ 19-3-1936
Στιγμαί τραγικής αγωνίας
Με συγκινητικήν κατάνυξιν, με αληθή αγωνίαν και θρησκευτικήν προσήλωσιν, ο ελληνικός λαός διήλθε προχθές μίαν νύκτα αγρυπνίας παρακολουθών τον Ελευθέριον Βενιζέλον εις τας τελευταίας στιγμάς της πολυκυμάντου ζωής του. Η Ελλάς ευρίσκετο νοερώς παρά την νεκρικήν κλίνην Εκείνου και παρηκολούθει δακρύουσα, τον ενσαρκωτήν την ονερίων της, Αυτόν που τον εγνώρισεν Αντάρτην εις τας βουνοκορυφάς της ηρωϊκής Κρήτης, αγωνιζόμενον διά την απελευθέρωσίν της εκ του τουρκικού ζυγού, επαναστάτην εις το Γουδί, θεμελιωτήν της νέας πολιτικής ιστορίας του έθνους και ακούραστον πολιτικόν Αρχηγόν κατόπιν, ακατάβλητον μαχητήν, φωτεινόν διπλωμάτην, θριαμβευτήν και τροπαιούχον εις τον στίβον της πολιτικής…
Καθʼ όλην την νύκτα υπό τον άναστρον ουρανόν της Ελλάδος ανεπέμποντο κατανυκτικώταται δεήσεις προς τον Υψιστον υπέρ της σωτηρίας του Μεγάλου Αρχηγού. Ο λαός, που ελάτρευε τον Γίγαντα της πολιτικής, τον “Παππού” του και πατέρα της ελληνικής φυλής, ηγρύπνει. Και έκλαιε. Και προσηύχετο. Ανδρες, γυναίκες, γέροι, γρηούλες, που στον καιρό τους ήκουαν τους θριάμβους του Αρχηγού και αισθάνονταν εθνικήν υπερηφάνειαν, νέοι, παιδιά, όλοι παράστεκαν τον Ελευθέριον Βενιζέλον στην κλίνη του επιθανατίου ρόγχου. Η ελληνική γη εποτίσθη με ποταμούς δακρύων. Ο παλμός της Ελλάδος παρηκολούθει τους σφυγμούς του Προέδρου, που χαροπάλευε στο πολυθόρυβο Παρίσι, που τόσο αγάπησε, κι εξασθενούσεν όταν κι Εκείνος εξησθένει, κι επεταχύνετο όταν κι Εκείνος ακανόνιστα ωδήγει τον Εθνάρχην προς το μοιραίον τέλος…
Είνε απερίγραπτον ό,τι με θρησκευτικήν ευλάβειαν εγένετο κατά τα διαρρεύσαντα δύο τραγικά και αγωνιώδη εικοσιτετράωρα εις ολόκληρον την Ελλάδα. Εις την Αττικήν τα πάντα είχον παραδοθή εις μίαν ατελεύτητον, συγκινητικήν, πλήρη δακρύων και πόνου προσευχήν υπέρ της διασώσεως Εκείνου. Η ελληνική ψυχή εφτερούγιζε μαζί του. Και όταν ο Πρόεδρος βυθισμένος-για πρώτη ίσως φορά καθʼ όλον τον πολυτάραχον βίον του-εις ολύμπιον γαλήνην, παρέδιδε το πνεύμα του εις τον Μεγάλον Κύριον, η Ελλάς, η γνωρίσασα το ευφρόσυνον ανατρίχιασμα της θερμουργού πνοής Του, κατέκειτο, ζωντανή-νεκρή και παρεδίδετο εις ανεκφράστους λυγμούς…
Εις την Νέαν Κοκκινιάν και εις τον Βύρωνα, εις την Νέαν Ιωνίαν, εις την Νέαν Σμύρνην, εις την Καισαριανήν, εις του Δουργούτι, και εις την Φιλαδέλφειαν, εις την Καλογρέζαν και εις την Ριζόπολιν, εις τον Αγιον Σάββαν και εις το Γηροκομείον, όπου ηγρύπνουν οι πρόσφυγες, οι τόσον λατρεύσαντες τον Μεγάλον Ευεργέτην των, όταν ηκούσθη το θλιβερόν άγγελμα του θανάτου του Προέδρου, γόοι και κοπετοί εξέσχισαν την ατμόσφαιραν. Αφάνταστος ψυχικός σπαραγμός κατέλαβε τους πιστούς και αφωσιωμένους φίλους του Βενιζέλου και τίποτε δεν ήτο δυνατόν να τους παρηγορήση. Ανδρες έκλαιον σαν μωρά παιδιά. Και όλοι κατάκοποι από το πολύωρον μαρτύριον της αγωνιώδους παρακολουθήσεως της εξελίξεως της ασθενείας του, ανελύοντο εις δάκρυα.
Ο Πρόεδρος δεν έζη πλέον…
Πόσοι και πόσοι όμως Ελληνες, φίλοι και θαυμασταί του Ελευθερίου Βενιζέλου, εις όλας τας γωνίας της Ελληνικής γης, εις την Βόρειον Ελλάδα και εις την γενέτειράν του, την Κρήτην, εις την Ηπειρον και την Πελοπόννησον, δεν διήρχοντο στιγμάς αγωνίας πλάι εις τα ραδιόφωνα, εις τα τηλεγραφεία και τας εγκαταστάσεις ασυρμάτων, εις τα γραφεία των εφημερίδων, αναμένοντες με Ιώβειον υπομονήν, κατηφείς και συγκεκινημένοι νέα από το Παρίσι για την πολύτιμη υγεία Εκείνου. Και πόσοι άλλοι έχοντες την εικόνα του Εθνάρχου δίπλα εις τα εικονίσματα του σπιτιού των, δεν προσηύχοντο καθʼ όλην την νύκτα και δεν έταζαν εις τη Μεγαλόχαρη και τον Αγιο Ελευθέριο βαρύτιμα τάματα για να σώσουν τον Πρόεδρο από τα νύχια του Χάρου, που επάλευε μιάν ολάκαιρη νύκτα στήθος προς στήθος με τον αετό της ελληνικής πολιτικής.
Η Αθήνα χθες εξύπνησεν έπειτα από ύπνον ολίγων μόνον ωρών, βαρύθυμη και συντετριμμένη. Ο λαός εροφούσε κυριολεκτικώς το περιεχόμενον των πρωινών εφημερίδων. Ο Βενιζέλος ψυχορραγούσε. Ο επιθανάτιος ρόγχος του διέσχιζε τους αιθέρας και έφθανε μέχρι της αγωνιώσης Ελλάδος, σαν πνοή παγερού ανέμου. Οι αθηναϊκοί δρόμοι εστέναζον. Ο Αττικός ουρανός εκαλύπτετο από γκρίζα σύννεφα. Το παν εθρήνει…
Ο Πρόεδρος την 10.50ʼ παρέδιδε το πνευμα του. Αποχαιρετούσε για στερνή φορά την Ελλάδα. Την αγαπημένη πατρίδα Του, που για το μεγάλωμά της εθυσίασε μια ζωή ολάκαιρη. Ο Βενιζέλος έσβυνεν αργά-αργά κι ο θάνατος σαν χάδι απαλό του σφαλούσε τα μάτια…
Ο Πρόεδρος παρεδίδετο εις τον αιώνιον ύπνον του. Δεν ήταν πλέον παρά ένας θρύλος.
Και κατόπιν η “Πατρίς”. Η εφημερίς αυτή που σʼ όλη τη μακρά σταδιοδρομία του ευρίσκετο στο πλευρό του Μεγάλου Αρχηγού, ανήγγειλε πρώτο το θάνατο του Εθνάρχου. Κι αμέσως αυθόρμητα υψώνονταν σʼ όλα τα μπαλκόνια της Αθήνας, μεσίστιες σημαίες με μαύρα κρέπια. Η Ελλάς από της στιγμής εκείνης είχε πληγή καιρίως από την μεγαλυτέραν εθνικήν συμφοράν του τελευταίοιυ αιώνος…
Η “Ακρόπολις” τον επολέμησε. Τον επολέμησεν ίσως σκληρώς-όταν ευρίσκετο εν δυνάμει. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ 19-3-1936
Διότι ο άνθρωπος, επάνω από το κρεββάτι του οποίου πτερυγίζει ο θάνατος εις κάποιο οίκημα Παρισινόν, είχε τας σκιάς του. Είχε τα ελαττώματά του. Είχε τας μεταπτώσεις του ελληνικού ουρανού, εις τα απέραντα πλάτη του οποίου διαδέχεται εξαφνικά η θύελλα την εξαισιωτέραν ηλιοφώτιστον αιθρίαν. Είχε τας αδυναμίας της ελληνικής αυτής φυλής, της βαθύτατα ανθρωπίνης, νευρικής, συναισθηματικής, -ικανής διʼ υπέροχα άλματα και αποτόμους πτώσεις,- καθώς είχεν εις το ακρότατον όλας τας αρετάς της. Τον επολεμήσαμεν, χωρίς ποτέ, ούτε εις τας τραχυτέρας στιγμάς, νʼαρνηθώμεν την αναγνώρισιν εις τας τεραστίας διαστάσεις της προσωπικότητός του.
Κατά την εναίσιμον όμως ώραν αυτήν, όπου ο θάνατος πτερυγίζει επάνω από την πολυκατοικίαν της οδού Μπωζόν, δεν πρόκειται να κάμωμεν κρίσεις ούτε προσθαφαιρέσεις και ισολογισμούς. Μαζί με όλους τους Έλληνας, εχθρούς και φίλους, μας συνέχει η κατάπληξις και το δέος και η συγκίνησις.
Επί τρεις σχεδόν δεκαετηρίδας, η Ελλάς, η ελληνική ζωή, ημείς όλοι, οπαδοί του, φίλοι του, αντίπαλοι, εχθροί του, θαυμασμοί και αφοσιώσεις διάπυροι, αντιθέσεις αδυσώπητοι, εστρεφόμεθα γύρω από τον άξονα του μεγάλου αυτού πρωταθλητού. Είχαμεν συνηθίσει να τον επαινούμεν, να τον κρίνωμεν, να τον επικρίνωμεν, να τον υβρίζωμεν, να τον υμνούμεν,- φρενιτιωδώς. Ητο εις τους αντιπάλους του εξ ίσου απαραίτητος όσον εις τους οπαδούς του. Οι μεν τον είχαν είδωλον,-υψηλόν, μέγα, επιβλητικόν, αιρόμενον, επάνω από την έρημον της μετριότητος όπως τα ιερατικά μνημεία της Αιγύπτου. Οι άλλοι τον είχαν στόχον. Και οι μεν και οι δε αντλούσαν από την κάμινον αυτήν πίστεως, πρωτοβουλίας και ενεργείας, υπόστασιν, ενδιαφέρον, ζωήν. Επί τρεις δεκαετηρίδας, η θρυλική μορφή του, ο άνθρωπος με τας αστραπτούσας διόπτρας, το χαρακτηριστικόν υπογένειον και τον ιστορικόν σκούφον των τελευταίων ετών,- εγέμισε την Ελλάδα. Με δράσιν, με κίνησιν, με γαλβανικόν παλμόν, με δονήσεις, με δημιουργίαν, με δύναμιν ηφαιστειακήν.
Πως να πιστεύσωμεν τώρα- εξαφνικά- τα πένθιμα εκ Παρισίων αγγέλματα; Πώς να πιστεύσωμεν, ότι η πανύψηλος γεραρά δρυς πίπτει; Πώς να πιστεύσωμεν, ότι ο αδάμαστος αγωνιστής,- ο οποίος εκτός των άλλων θα παραμείνη υπόδειγμα ελληνικής αλκής, ζωτικότητος, ευκάμπτου ρώμης,-εκάμφθη; Προχθές ακόμη άγρυπνος και ανήσυχος έστελλεν από την γαλλικήν πρωτεύουσαν υποδείξεις δια την εξωτερικήν μας πολιτικήν. Και μας έλεγαν, ότι ίστατο ειπέρ ποτε σφριγών εξ υγείας.
Πώς να πιστεύσωμεν τώρα εις την πιθανότητα του θανάτου; Ομολογούμεν, ότι ημείς που δεν υπήρξαμεν οπαδοί του αισθανόμεθα να μας σφίγγουν λυγμοί. Και αισθανόμεθα, ότι γύρω οφθαλμοί ελληνικοί δεν μένουν αδάκρυτοι. Αι Αθήναι είχαν χθες την δείλην, το εμβρόντητον πένθος εθνικής συμφοράς,- και οιμωγή διήκε την πόλιν μέχρι των άκρων εκείνων συνοικισμών όπου τον ελάτρευαν ως θεότητα. Και η Ελλάς ολόκληρος από των Θρακικών κάμπων μέχρι των Κρητικών ακτών, όπου και το κύμα ορκίζεται εις το όνομά του, η Ελλάδας ολόκληρος, όση τον ηγάπα και όση τον εμίσει,- εις το άκουσμα ότι: ο Βενιζέλος πεθαίνει, σείεται από αληθή σεισμόν.
Το όνομά του θα σταθή πελώριον ορόσημον εις την εθνικήν ιστορίαν. Παρέλαβε το φθισικόν εκείνο, διαλελυμένον και ανυπόληπτον βασίλειον του 1909, το οποίον ερράπιζεν ο Σεφκέτ, ενώ εσωτερικώς το έδερνεν η αποσύνθεσις, η παραλυτική ρουτίνα, η στείρα λογοκοπία,- και το εξεσφενδόνισεν ως πύραυλον δυνάμεως και αίγλης έως τας εσχατιάς της Ανατολής. Τρόπαια απαράμιλλα εστήθησαν μέχρις εδαφών όπου δεν έφθαναν ούτε τα τραγούδια μας, ούτε αι πτήσεις των τολμηροτέρων ονείρων μας. Η ελληνική λόγχη έλαμψεν ως μετέωρον. Οι εύζωνοι έκαμαν προφυλακάς εις τας πύλας της Βασιλίδος. Είμεθα προηγουμένως διά τον κόσμον ένα αρχαίον ερείπιον, μια σπασμένη κολώνα, με φόντο λίγον γαλανόν ουρανόν. Μια ιστορική ανάμνησις και ένας γεωγραφικός όρος. Πέραν τούτου δεν μας ήξεραν παρά ως μεσίτας, μικρεμπόρους, και διεθνείς επαίτας εκλιπαρούντας από τους ισχυρούς της γης την εθνικήν μας αποκατάστασιν.
Και αυτός μας επέβαλεν εις την έκπληκτον εκτίμησιν της οικουμένης. Και δια μίαν στιγμήν ώρθρωσεν εις δωρικήν πραγματικότητα το λαμπρόν εκείνο όνειρον της αυτοκρατορικής Ελλάδος που είχαν θωπεύσει οι πόθοι πέντε πικρών αιώνων. Εσωτερικώς, έφτησε το ανυπέρβλητον εκείνο πρότυπον της διοικήσεως 1910-18, με τον δημιουργικόν οργασμόν, με την ευρείαν αναμορφωτικήν δράσιν εις όλα τα στάδια, με την ιδεώδη δικαιοσύνην, την ατάρακτον ομαλότητα, την απόλυτον ασφάλειαν, την θείαν ισότητα, την άσπιλον αρετήν,- το πρότυπον εκείνο που θα το ενθυμήται ο τόπος επί μακρόν ως απολεσθέντα παράδεισον.
Υστερα ήλθαν καιροί μαύροι. Θύελλαι, διχασμοί, σπαραγμοί, σφάλματα τραγικά, και η Μεγάλη Ελλάς ετάφη μέσα εις φλόγας και αίματα και εσωτερικώς εκρημνίσθημεν εις αβύσσους κακοδιοικήσεως και αποσυνθέσεως και εξαθλιώσεως.
Ό,τι όμως και αν ηκολούθησεν,- αι μεγάλαι υπηρεσίαι του Ελευθερίου Βενιζέλου προς την πατρίδα παραμένουν αναμφισβήτητοι. Και η ιστορία δεν θα δυσκολευθή να τον κατατάξη, ως εμψυχωτήν, ως γαλβανιστή, ως οδηγόν, ως κορυφαίον άριστοτέχνην της διπλωματικής μαεστρίας, εις την πρώτην σειρά των ηρώων της.
Η αντίδρασις του επροκάλει καθίστα τελευταίως αδύνατον και αντενδεικνυομένην την χρησιμοποίησίν του. Ηναγκάσθημεν και ημείς επανειλημμένως να συστήσωμεν την αυστηράν αποχήν του από κάθε ανάμιξιν. Εγράψαμεν ακόμη, ότι θα έπρεπε να μεταφέρη τα βήματά του έως την χώραν του ανατέλλοντος ηλίου,- διότι τόσον μακρόν έπρεπε να αποσυρθή, δια να μη φθάνη έως εδώ ο πελώριος ήσκιος του ως φάντασμα και αφορμή εξεγέρσεως διά τους αντιπάλους του. Το εγράψαμεν όχι χωρίς ενδόμυχον μελαγχολίαν διά την κατάραν που βαρύνει επάνω εις αυτό το έθνος να αχρηστεύωνται- πολλάκις αναποφεύκτως- οι καλύτεροι αρχηγοί του. Πώς να φαντασθώμεν, ότι εκείνος θα υπερηκόντιζε την υπόδειξιν κατά τόσον μακάβριον τρύπον, δια να αποσυρθή,- αντί της Απω Ανατολής,- εις την αιωνίαν δύσιν και εις το Πάνθεον συγχρόνως της ελληνικής ιστορίας;
Ο Βενιζέλος φεύγει. Ουδέποτε κενόν υπήρξε τόσον κολοσσιαίον και τόσον πραγματικόν. Ας συγκρατήσωμεν την συγκίνησίν μας. Οι ζωντανοί λαοί ποτέ δεν απορφανίζονται. Αλλοι οδηγοί αναπηδούν από τους κόλπους των. Και προχωρούν. Ο Βενιζέλος προσέφερεν υπηρεσίας ανυπερβλήτους προς την Πατρίδα. Δυστυχώς- επειδή ακριβώς ήτο μέγας- την διήρεσεν. Ας ευχηθώμεν όπως ενώπιον του πελωρίου τύμβου επανεύρη η Ελλάς την ενότητά της. Και ας συγκρατήση από την μεγάλην ανάμνησίν του το παράδειγμα προ παντός της αδαμάστου ενεργείας που μας έδωσεν επί τρια τέταρτα αιώνος.
Ποιος ήτανε
Πέθανε ο Βενιζέλος ο μεγαλείτερος σύγχρονος πολιτικός της αστικοτσιφλικάδικης Ελλάδας. Και ο θάνατός του δεν μπορεί παρά νάχει συνέπειες σοβαρές πάνω στην εξέλιξη της εσωτερικής μας κατάστασης, μια και θα προκαλέσει, αργά είτε γρήγορα, μεγάλες ανακατατάξεις, τόσο μέσα στο κόμμα του των Φιλελευθέρων, όσο και γενικώτερα μέσα στο αστικοφτσιφλικάδικο στρατόπεδο.
Τόσο λοιπόν απʼ την πλευρά αυτή, όσο και απ΄την πλευρά των συμπερασμάτων, που θα πρέπει να βγάλουν οι εργαζόμενοι απʼ τη ζωή του αστού αυτού πολιτικού, που τόσες μάζες συγκίνησε και παράσυρε, και τόσο πολύ επίδρασε πάνω στη ζωή και στην κατάσταση του εργαζόμενου Λαού και του τόπου, ενδιαφερόμαστε άμεσα για τη ζωή και το έργο του πρώην “επαναστάτη” και κατοπινά μεγαλοπλουτοκράτη πολιτικού.
Δεν χωρά καμμιά αμφιβολία ότι ο Βενιζέλος ξεπερνά και σκιάζει, σʼ όλο το διάστημα της πολιτικής σταδιοδρομίας του, όλους τους άλλους πολιτικούς αντιπάλους του. Ξεκίνησε απʼ την Κρήτη σαν “επαναστάτης” ενάντια στον ζυγό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και παρουσιάστηκε σαν πρωταγωνιστής στην πολιτικήν σκηνή της Ελλάδας σε μια στιγμή, που η αστικοτσιφλικάδικη φαυλοκρατία είχε μαζέψει τόσες συμφορές και καταστροφές, ώστε ο Λαός ξεσηκωνότανε ζητώντας να την σαρώσει και νʼ ανοίξει καινούργιους δρόμους για ένα καλλίτερο μέλλον.
Ολο το “μεγαλείο” και οι ικανότητες του Βενιζέλου, βρίσκονται στο ότι μπόρεσε να συλλάβει και να εκφράσει τις ανάγκες της εποχής του, του 1909.
Και όλη του η μικρότητα βγαίνει απʼ το γεγονός ότι τις ξεχωριστές αυτές ικανότητές του ποτέ δεν τις έβαλε στην εξυπηρέτηση των πραγματικών συμφερόντων και αναγκών του Λαού, μα τις πρόσφερε πάντα στη διάθεση των εχθρών και εκμεταλλευτών, των τσιφλικάδων και των κεφαλαιοκρατών, ντόπιων και ξένων.
Αν θελήσουμε να νοιώσουμε και να χαρακτηρίσουμε σωστά την προσωπικότητα του Βενιζέλου, πρέπει να την δούμε μέσα σʼ αυτήν την αντίθεση.
Εχουμε έτσι το Βενιζέλο με εξαιρετικά πραγματικά προσόντα, που θα μπορούσαν να επιτρέψουν στον κάτοχό τους να μεγαλουργήσει. Και απʼ την άλλη μεριά βλέπουμε το Βενιζέλο να αφοσιώνεται ολοκληρωτικά σε μια ολότελα αντιλαϊκή υπόθεση, την αστικοτσιφλικάδικη υπόθεση, που έχοντας για βασικό περιεχόμενό της τον λαϊκό αφανισμό, έκαμνε αδύνατη, απόκλειε απόλυτα κάθε πραγματική μεγαλουργία.
Ετσι μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο Βενιζέλος, ο μεγαλείτερος σύγχρονος Ελληνας πολιτικός, απότυχε τόσο οιχτρά, τόσο αναντίρρητα.
Στο πρόσωπο του Βενιζέλου, για 25 ολόκληρα χρόνια, βλέπουμε να συγκεντρώνεται απʼ τη μια μεριά το μίσος και απʼ την άλλη η αγάπη του Ελληνικού Λαού.
Ξεκινώντας ο Βενιζέλος στα τέλη ακριβώς του 1909 για την καινούργια του πολιτική σταδιοδρομία, είχε κιόλας δημιουργημένο ένα πολιτικό κεφάλαιο, που για κορώνα είχε την επανάσταση του Θέρισου, που αυτός οργάνωσε και κήρυξε. Στην Ελλάδα ήρθε σαν “επαναστάτης” φερμένος απʼ τους “επαναστάτες” στρατιωτικούς του Γουδί.
Το μεγάλο μυστικό της επιτυχίας του Βενιζέλου, βρίσκεται στο ότι αυτός πήγε να δώσει “σάρκα και οστά” στην μεγάλη ουτοπία της “Μεγάλης Ιδέας”, που, δεκάδες χρόνια, η αστικοτσιφλικάδικη φαυλοκρατία την πρόσφερε σα μοναδική πνευματική τροφή στον Ελληνικό Λαό, για να του κρύβει την άθλια κατάντια του, που ολοένα χειροτέρευε και για να τον ξεγελά ότι με την πραγματοποίηση της “Μεγάλης Ιδέας” θα σωθεί ολοκληρωτικά. Ετσι κατάφερνε και τον συγκρατούσε για ένα μεγάλο διάστημα απʼ το εσωτερικό επαναστατικό ξεσήκωμα.
Και όταν στα 1908-09 τα πράγματα έφταναν στο απροχώρητο και ο Λαός μαζί με τις προοδευτικές δυνάμεις του στρατού ξεσηκωνότανε για ένα δημοκρατικό ξεκαθάρισμα της αστικοτσιφλικάδικης φαυλοκρατίας, ο Βενιζέλος παρουσιάστηκε όχι σαν βοηθός και ενισχυτής του Λαού, μα σαν στήριγμα της μοναρχίας και της φαυλοκρατίας, που πήγε να τις σώσει πραγματοποιώντας ωρισμένες μεταρρυθμίσεις, που δεν απόβλεπαν παρά στο να καθησυχάσουν και ξεγελάσουν τον ξεσηκωμένο Λαό.
Αυτή και καμμιά άλλη, είνε η κοινωνική αποστολή και ο κοινωνικός ρόλος του “μεταρρυθμιστικού έργου” του Βενιζέλου στην περίοδο του 1910-1914. Και για απόδειξη μπορούμε να φέρουμε δυο παραδείγματα απʼ τα πολλά άλλα. Το γεγονός ότι στις εκλογές του 1910 ο Βενιζέλος αντιτάχτηκε αποφασιστικά στο να δοθούν συνταχτικά δικαιώματα στην καινούργια Βουλή και επέμενε και πέτυχε νάχει μόνον αναθεωρητικά. Και το δεύτερο γεγονός, ότι ο Βενιζέλος στο βασικό εσωτερικό κοινωνικό πρόβλημα της Ελλάδας του 1910, στο ζήτημα της αγροτικής μεταρρύθμισης πήρε αντιδραστική θέση, παρά το ότι ακριβώς τότε η αγροτιά της Θεσσαλίας με το ξεσήκωμα και το ολοκαύτωμά της του Κιλελέρ, τονισε με το αίμα της την απόλυτη επικαιρότητα πούχε το ζήτημα αυτό.
Καβάλλα ο Βενιζέλος στο άτι της “Μεγάλης Ιδέας” έμπλεξε την Ελλάδα σε αλυσσίδα ολόκληρη καταστροφικών τυχοδιωχτικών εσωτερικών και πολεμικών περιπετειών, που τους σπουδαιότερούς της κρίκους μπορούμε νʼ αναφέρουμε εδώ: Βαλκανικοί πόλεμοι, γεγονότα 1916 και αποβίβαση σενεγαλέζων στην Αθήνα, αποκλεισμός του 1917 και κυβέρνηση Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, πόλεμος, Ουκρανική εκστρατεία και μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, προσφυγική τραγωδία, αγνωριστοποίηση 1928-1933 και οικονομική καταστροφή, κίνημα 6 Μάρτη 1933, κίνημα 1 Μάρτη 1935, προδοσία του δημοκρατικού αγώνα και το ξεψύχημά του με το ολόκαρδό του “Ζήτω ο Βασιλεύς”!, που αποτελεί και την πολιτική του διαθήκη.
Και μονάχα η απαρρίθμηση των γεγονότων αυτών δείχνει ότι ο Βενιζέλος στάθηκε αναμφισβήτητα το κύριο και μεγαλείτερο πολιτικό πρόσωπο στην αστικοτσιφλικάδικη πολιτική σκηνή στα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια.
Μα τα γεγονότα αυτά δείχνουν και κάτι άλλο, ακόμα πιο ενδιαφέρον και διδαχτικό για τον Ελληνικό Λαό: ότι η πολιτική του Βενιζέλου στάθηκε μια πέρα για πέρα αντιλαϊκή πλουτοκρατική, εθνικιστική, πολιτική, που για αποτέλεσμα είχε τεράστιες θυσίες, καταστροφές και ερείπια για τις εργαζόμενες μάζες, πιο πολλά δισεκατομμύρια για τους εκμεταλλευτές του Λαού, μεγαλείτερο ξεπούλημα της χώρας στους ξένους, χτύπημα του απελευθερωτικού κινήματος των εργαζομένων της Ελλάδας.
Ο Βενιζέλος σαν πολιτικός είχε αναμφισβήτητα πολλές και εξαιρετικές ικανότητες. Μα τις ικανότητές του αυτές τις χρησιμοποίησε προς όφελος των εκμεταλλευτών των φτωχών, ενάντια στο Λαό. Γιʼ αυτό και σε τελευταία ανάλυση στάθηκε Ο ΜΕΓΑΛΕΙΤΕΡΟΣ ΤΟΥ ΕΧΘΡΟΣ. Εχθρός του Λαού, παράσυρε την Ελλάδα σε καταστροφικό δρόμο, συσσώρευσε ατέλειωτα ερείπια, χάρισε τη χαρά μόνο στους πλουτοκράτες. Ποτέ ένας εχθρός του Λαού δεν μπορεί στην ιστορία να περάσει για Μεγάλος. Παρʼ όλο το μεγαλείο του που του ψέλνει η τάξη του, ο Βενιζέλος θα μείνει ένας μικρός πολιτικός. Η ιστορία κρίνει απʼ τα έργα.
Ο θάνατος του Βενιζέλου θάχει σοβαρή επίδραση στο ξετύλιγμα της εσωτερικής μας κατάστασης. Το σπουδαιότερο γεγονός θάνε η απαλλαγή μεγάλων μαζών απʼ τον προσωπικό γαλβανισμό του που τις παράσερνε μέχρι και τελευταία ακόμα, σε αντιδραστικό μονοπάτι.
Δε χωρά καμμιά αμφιβολία ότι στη βάση και στους κόλπους των Φιλελευθέρων θα δυναμώσουν οι δημοκρατικές ζυμώσεις. Πολλές δυνάμεις θα γλυτώσουν απʼ το αντιδραστικό λίμνασμα, που τις κρατούσε η προσωπική επίδραση του Βενιζέλου.
Ο δημοκρατικός αντιφασιστικός λαικός αγώνας χάνει τον πιο σοβαρό αντίπαλο και εχθρό του. Ας ξεδιπλώσουμε πιο πλατειά τη σημαία της πάλης για το Παλλαϊκό Μέτωπο. Ας κερδίσουμε καινούργιες εκατοντάδες χιλιάδες εργαζομένων στις γραμμές του.
Θάνε η μεγαλείτερη ανταπόδοση και η καλλίτερη λαϊκή απάντηση στο αντιδραστικό επιθανάτιο προσκλητήριο και στο όλο αντιλαϊκό έργο του μεγαλείτερου πλουτοκράτη πολιτικού που ξεψύχησε χτες.
(ΡΙΖΟΣΠΑΤΗΣ 19 ΜΑΡΤΙΟΥ 1936)
