Όταν συνταιριάζεται το αρχαιολογικό ενδιαφέρον σε μια περιοχή με τη μετεξέλιξη σε θρησκευτικό χώρο διαφύλαξης της πίστης και όλα αυτά πλησίον σε περιοχές μοναδικού φυσικού κάλους, τότε συνειδητοποιεί ο περιηγητής καλύτερα , πως το συναίσθημα είναι άρρηκτα δεμένο με τη φύση.
Πώς η ψυχή του ανθρώπου ορθώνεται και αναζητά το δημιουργό στα απλά και ταυτόχρονα μοναδικά στοιχεία της φυσικής ομορφιάς είτε αυτά είναι τοπία είτε πρόσωπα, είτε δημιουργική τέχνη.
Σε κάθε περίπτωση στο Μαλεβίζι , αν και το επιχειρηματικό συμφέρον έχει επικαλύψει σε αρκετές –περιπτώσεις την φυσική ομορφιά , όποιος γνωρίζει αναζητά και απολαμβάνει.
Πάνω από τον φυσικό όρμο της Αγίας Πελαγίας , που η δύναμη του χειμάρρου έπληξε την περιοχή , και τα νερά κατακυρίευσαν τον μπαζωμένο ποταμό, ορθώνεται ο Ναός της Αγίας Πελαγίας.
Ένας πανέμορφος ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής Ναός που στο παρελθόν άνηκε στην ομώνυμη Μονή του 13ου αιώνα η οποία είχε ιδρυθεί με αφορμή την εύρεση της εικόνας της Αγίας Πελαγίας σε μια σπηλιά στα Βόρεια της παραλίας. Πλέον η Μονή δεν υπάρχει και ο Ναός λειτουργεί ως παρεκκλήσι της Μονής Σαββαθιανών όπου φυλάσσεται το οικόσημο της τότε Μονής της Αγίας Πελαγίας.
Η παραλία βόρεια του κόλπου , όπου είχε βρεθεί η εικόνα της Αγίας Πελαγίας στα χρόνια των Ενετών , έδωσε στην περιοχή τον –πρώτο Προσκυνηματικό τουρισμό καθώς πλήθος πιστών στην εορτή της Αγίας Πελαγίας συνέρρεαν στον κόλπο.
Το 1519 , με διάταγμα, η 8η Οκτωβρίου, κατά την οποία εορτάζεται η Αγία Πελαγία καθιερώθηκε ως επίσημη αργία. Οι πιστοί έφταναν με καραβάκια , καθώς δεν υπήρχε πρόσβαση ,με άλλο τρόπο από το Ηράκλειο. Στο ίδιο σημείο ορθώνονταν αιώνες πριν, το Πρυτανείο της αρχαίας Απολλωνίας.
Ένας χώρος ιερός , καθαγιασμένος , όπου το θρησκευτικό συναίσθημα ανά τους αιώνες ποτίζει με σεβασμό τον όμορφο όρμο. Σήμερα η Αγία Πελαγία , επί τουρκοκρατίας Τσανάκ Λιμάνι, καθώς η φυσική λεκάνη του έμοιαζε με πιάτο, βρίσκεται υπό την προστασία της ΜΑΕΔΗΜ.
Όμως η ανύψωση της στάθμης της θάλασσας σε συνδυασμό με την απειλή του υπερτουρισμού έχουν στην κυριολεξία βυθίσει την ακτογραμμή. Αυτό είναι και μια συνέπεια της κλιματικής αλλαγής που αντιμετωπίζουν παραθαλάσσιες περιοχές και στη Μεσόγειο. Ο κόλπος με τα πρασιωπά νερά ,τους μικρούς όρμους με την ψιλή άμμο και τους ψηλούς βράχους , γνωστά ως Φυλακές, έχει ασφυκτικά αναπτυχθεί στο επίχειρείν, και πλέον θέματα που πρέπει να επιλυθούν θέτουν σε προβληματισμό την τοπική κοινότητα και τη Δημοτική αρχή.
Σχέδια υπάρχουν για παρεμβάσεις αλλά αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι λόγω της κλιματικής αλλαγής η στάθμη της θάλασσας καταπίνει την ακτή κάθε χρόνο και ο υπερτουρισμός , δεν βοηθάει στην ανάσα που πρέπει να πάρει η περιοχή.
. Η ΜΑΕΔΗΜ με ευαισθησία και κρατώντας ισορροπίες προσπαθεί, να διατηρήσει με ήπιες παρεμβάσεις καθαρή και φιλόξενη την παραλία, όμως υπάρχει αγωνία για αυτήν την απόλυτη φυσική ομορφιά με την πλούσια ιστορία.
Πριν από την Αγία Πελαγία, ακόμη ένας φυσικός κόλπος με θρησκευτική διάσταση. Ο κόλπος της Λυγαριάς, με λιγότερη επιχειρηματική δραστηριότητα , και περισσότερη αμμουδερή παραλία.
Ο βυθός της Λυγαριάς με ανάγλυφο ιδιαίτερης ομορφιάς , πλούσιος σε υποθαλάσσια ζωή, φιλοξενεί δύτες οι οποίοι οργανωμένα ,μέσα από καταδυτικά κέντρα εξερευνούν τα ομορφιές του. Επίσης η παρέμβαση της ΜΑΕΔΗΜ και η φροντίδα της Δημοτικής αρχής, σε συνεργασία με την Χαλκιαδάκη Α.Ε έδωσε στη Λυγαριά, ένα ακόμη θετικό πρόσημο.
Την αναβάθμισαν σε παραλία με Seatrac , ώστε λουόμενοι με κινητικές δυσκολίες να μπορούν να απολαύσουν με αυτονομία τα καθαρά νερά.
Η Λυγαριά είναι κλειστός κόλπος και προστατεύεται από τους ανέμους . Εκεί κοντά υπάρχει μια ακόμη εκκλησία , της Παναγιάς , ότι έχει απομείνει από τη άλλοτε Μονή της Παναγίας της Λυγαριανής. Γαλαζοπράσινα νερά και κουφωτοί βράχοι, με ψαροκάικα ,αλλά και απόμεροι όρμοι για απομόνωση και εξερεύνηση , κυρίως στα Δυτικά, μπορούν να μετατρέψουν σε εμπειρία ανακάλυψης μια βόλτα στην περιοχή για κολύμπι.
Πολλές επιλογές, ιστορικότητα, καθαρά νερά αλλά και υποδομές που καλύπτουν τους επισκέπτες στους δυτικούς κόλπους, του Νομού Ηρακλείου, μετατρέπουν μια κοντινή απόσταση σε μια ξεχωριστή εμπειρία.
