Υπάρχει μια μαντινάδα που λέει πως: «Θα πάρω χώμα και νερό από τον Ψηλορείτη, να το σκορπίσω να γενεί ούλος ο κόσμος Κρήτη». Είναι γνωστή, άλλωστε, η σχέση λατρείας που έχουν οι κρητικοί με το νησί τους. Καθόλου τυχαίο δεν είναι αυτό που μεταξύ αστείου και σοβαρού λέγεται πως για τους Κρήτες, τοπικιστής είναι αυτός που θεωρεί τον τόπο του καλύτερο από την Κρήτη!
Για να επιστρέψουμε, πάντως, στην αρχική μαντινάδα θα πρέπει να πούμε πως πέρα από την λυρικότητά της κρύβει μέσα της και μια μεγάλη αλήθεια. Μια πανέμορφη πραγματικότητα. Και η πραγματικότητα αυτή έχει και όνομα. Λέγεται… Απείρανθος.
Βλέπετε, το πανέμορφο αυτό ορεινό χωριό της Νάξου θα μπορούσε κάποιος να πει πως βρίσκεται σε λάθος νησί. Τα πάντα εκεί «μυρίζουν» Κρήτη. Βέβαια υπάρχει και η άλλη άποψη που λέει πως η Απείρανθος βρίσκεται ακριβώς εκεί που θα έπρεπε να βρίσκεται. Μια μικρή Κρήτη, πολλά χιλιόμετρα μακριά από τη… μεγάλη Κρήτη.
Η Απείρανθος είναι χωριό της ορεινής Νάξου, στην καρδιά του νησιού, και βρίσκεται «σκαρφαλωμένο» σε υψόμετρο 570 και 640 μέτρων στους πρόποδες του όρους Φανάρι. Απέχει 28 χιλιόμετρα από την… χώρα του νησιού και σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (αυτή του 2011) έχει 904 κατοίκους μαζί με εκείνους των παραλιακών οικισμών Μουτσούνα, Λιγαρίδια, Κανάκη, Κλειδός, Πάνερμος, κάτι που αμέσως το κάνει το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό του νησιού, μετά το Φιλώτι.
Το χωριό είναι ανεπτυγμένο γύρω από δύο Πύργους του 17ου αιώνα, που ανήκαν άλλοτε σε Φράγκους μεγαλογαιοκτήμονες. Ο ένας εξ αυτών είναι ο πύργος του Ζευγώλη. Η Απείρανθος καταφέρνει και διατηρεί το κυκλαδίτικο άρωμα της, τον δικό της χαρακτήρα και βέβαια την… κρητική καταγωγή της.
Οι δεσμοί αίματος με την Κρήτη
Η Απείρανθος γεωγραφικά είναι ένα κυκλαδίτικο νησί. Ιστορικά, ωστόσο, μόνο τέτοιο δεν είναι. Για την καταγωγή των κατοίκων της υπάρχουν πολλές ιστορίες. Οι ρίζες χάνονται στο πέρασμα του χρόνου και είναι δυσδιάκριτος πλέον ο μύθος από την αλήθεια. Αυτό που είναι σίγουρο είναι πως η σχέση με τ’ Ανώγεια και τα Σφακιά (με τα οποία από το 2003 έχουν αδελφοποιηθεί και επίσημα σε επίπεδο δήμων) είναι κάτι περισσότερο από εμφανής.
Αρχικά υπάρχουν οι μύθοι. Ένας από αυτούς, που συνεχίζει να διαδίδετε ακόμα και σήμερα από στόμα σε στόμα, έχει να κάνει με τον Θησέα και το ταξίδι της επιστροφής του στην Αθήνα αφού είχε σκοτώσει τον Μινώταυρο στην Κρήτη. Έχοντας μαζί του την Αριάδνη την άφησε στη Νάξο κι εκείνη «κρύφτηκε» στην Απείρανθο από τους κρητικούς που την κατεδίωκαν για να την επιστρέψουν πίσω. Οι ντόπιοι, λοιπόν, λένε πως εκεί έφτασαν Σφακιανοί πολεμιστές που έψαχναν την Αριάδνη για να την επιστρέψουν στο βασιλιά τους. Έφτασαν στο χωριό, το αγάπησαν και έμειναν εκεί φτιάχνοντας τις επτά πρώτες οικογένειες!
Στη συνέχεια, υπάρχουν αναφορές για πολλούς κρητικούς ζωγράφους οι οποίοι έφτασαν στο χωριό τη βυζαντινή περίοδο για ν΄ αφήσουν το καλλιτεχνικό τους αποτύπωμα στις εκκλησίες, και όχι μόνο, του χωριού.
Επιπλέον, είναι ιστορικά καταγεγραμμένο πως την περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη, πολλοί αγωνιστές που συμμετείχαν στα επαναστατικά κινήματα και τις εξεγέρσεις είτε κατέφυγαν μόνοι τους στη Νάξο όταν οι επαναστάσεις αποτύγχαναν είτε εκδιώκονταν εκεί. Μια από τις σημαντικότερες περιόδους τέτοιας μετακίνησης είναι η μεγάλη εξέγερση των Σφακιανών με αρχηγό τον Ιωάννη Βλάχο ή Δασκαλογιάννη την περίοδο 1770- 1771!
Αργότερα στη Νάξο και την Απείρανθο κατέληξαν διάφοροι Κρήτες οπλαρχηγοί όπως ο Καπετάν Μηνάς Δασκαλοπετράκης από τον Αποκόρωνα Χανίων κι ο Αγαθός Ξηρουδάκης από τα Σφακιά.
Σε ότι αφορά τα πιο σύγχρονα χρόνια, θα ήταν λάθος να μην αναφερθεί πως αρκετοί κάτοικοι του χωριού ήταν πρόσφυγες που ήρθαν από τη Σμύρνη με την καταστροφή. Πάντως, και χωρίς να υπάρχουν στοιχεία αλλά μόνο ιστορίες που μεταφέρονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, δεν ήταν λίγοι και οι κρητικοί που έφτασαν στην Απείρανθο όντας κυνηγημένοι από κάποια βεντέτα.
Παράλληλα, υπάρχουν και οι εμπορικές σχέσεις που συνδέουν τους δυο τόπους καθώς υπάρχουν έγγραφα που αποδυκνείουν πως κάτι τέτοιο γινόταν ήδη από το 1301! Οι κάτοικοι του χωριού διατηρούν ακόμα και σήμερα αρκετά ήθη και έθιμα που μοιάζουν με αυτά των Κρητικών. Από τα γλέντια τους σπάνια απουσιάζει η κρητική λύρα και το λαούτο. Οι παραδοσιακές φορεσιές τους μοιάζουν πολύ. Έχουν τις δικές τους μαντινάδες τα λεγόμενα «κοτσάκια» τα οποία φτιάχνονται και αυτά με την ίδια λογική που τα φτιάχνουν και οι Κρήτες. Σε ότι αφορά τη γλώσσα εδώ μπορεί να συναντήσει κανείς το μοναδικό «ρ» που ακούγεται σαν… βαρύ «λ» ! Καθόλου τυχαία το συγκεκριμένο γλωσσικό περίεργο το συναντά κανείς μόνο σε δυο μέρη. Στ΄ Ανώγεια (και γενικότερα στο Μυλοπόταμο) και βέβαια στην Απείρανθο.