Το Παλαιόκαστρο βρίσκεται 14 χλμ δυτικά του Ηρακλείου, στις δυτικές ακτές του μεγάλου Κόλπου του Ηρακλείου.
Είναι μια γραφική παραλία με βότσαλο που σχηματίζεται στην έξοδο μιας κατάφυτης κοιλάδας που διαρρέουν οι χείμαρροι που κατεβαίνουν από το χωριό Ρογδιά.
Ο κόλπος του Παλιόκαστρου προστατεύεται και στις δύο μεριές της από ψηλούς βράχους και κοιτάει ανατολικά.
Την οχυρή φυσική προέκταση του βράχου που στέκει αιώνες εδώ πάνω, αντίκρυ από τη μεγάλη πόλη του Ηράκλειου όλοι την έχουμε ακούσει ως Παλιόκαστρο.
Όλοι έχουμε δει τον βράχο του Παλαιοκάστρου, λίγοι όμως, γνωρίζουν την αληθινή ιστορία του.
Χάνδακας ή «Βενετία της Ανατολής»
Από τις παραμονές της τέταρτης Σταυροφορίας η Κρήτη είχε τυπικά πάψει να ανήκει στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι Σταυροφόροι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη η Βυζαντινή αυτοκρατορία διαμελίζεται. Ανάμεσα στα ανταλλάγματα που προσέφεραν στον ηγέτη της σταυροφορίας Βονιφάτιο, ήταν και το νησί της Κρήτης.
Η Βενετία δεν έδειξε βιασύνη να κατοχυρώσει, ουσιαστικά, την κυριαρχία της στο νησί της Κρήτης.
Έτσι το 1206 Γενουάτες πειρατές με επικεφαλής τον Κόμητα της Μάλτας, Ερρίκο Πεσκατόρε, προσποιούμενοι τους εμπόρους, κατέλαβαν τον Χάνδακα και πιθανότατα κάποιες οχυρές θέσεις στην ευρύτερη περιοχή. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε την αντίδραση της Βενετίας, η οποία ωστόσο, παρά τις επανειλημμένες απόπειρες, δεν κατάφερε να εκδιώξει τους Γενουάτες από το νησί παρά μόλις το 1211 και ήταν αυτοί που οχύρωσαν πρώτοι το Παλιόκαστρο και έπειτα ήρθαν οι Βενετοί.
Το πρώτο ουσιαστικά μέλημα του Πεσκατόρε ήταν να οχυρώσει το νησί. Ανάμεσα στα 14 φρούρια που έκτισε σε σύντομο χρόνο, το Παλαιόκαστρο θα πρέπει να είχε ιδιαίτερη σημασία εφόσον προστάτευε τον κόλπο όπου βρισκόταν η πρωτεύουσα του νησιού. Η σπουδαιότητα που απέδιδε στο κάστρο αυτό ο Πεσκατόρε, φαίνεται από το γεγονός ότι σε αυτό εκτυλίχθηκαν σημαντικότατες πράξεις του πολέμου με τους Βένετους, όταν προσπάθησαν να επανακτήσουν την Κρήτη.
Η σπουδαιότητα του Φρουρίου στο Παλαιόκαστρο
Οι Βενετοί ανακτούν το νησί το 1210. Τώρα το νησί ονομάζεται «Βασίλειο της Κρήτης» και πρωτεύουσα της είναι ο Χάνδακας ή «Βενετία της Ανατολής» όπως τον αποκαλούν.
Οι Βενετοί φέρνουν νέους αποίκους, στους οποίους δίνουν μεγάλες εκτάσεις γης ως φέουδα και άλλα προνόμια. Η κοινωνία οργανώνεται κατά τα φεουδαρχικά πρότυπα της Ευρώπης.
Με τα χρόνια ο τουρκικός κίνδυνος γίνεται όλο και πιο απειλητικός και έτσι οι Βενετοί ενισχύουν τις οχυρώσεις της Κρήτης.
Το φρούριο του Παλαιόκαστρου, εντάσσεται μέσα στο ένα ευρύτερο πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Το νέο «Παλαιόκαστρο» χτίστηκε τα χρόνια 1573 – 1595.
Κρίνεται σκόπιμο να δημιουργηθούν τρεις ανισόπεδες «πλατείες» (piazze) προκειμένου το φρούριο να αποκτήσει επίπεδους χώρους.
Το σχέδιο του Φρουρίου
Στο σχέδιο που ζωγράφισε ο Φ. Μπαζιλικάτα γύρω στο 1618, αποδόθηκαν με αρκετή πιστότητα τα τρία επίπεδα του κάστρου μαζί με όλα τα κτίρια που κάλυπταν τις ανάγκες ενός τόσο σημαντικού φρουρίου. Η πρόσβαση προς την είσοδο γινόταν με πολύ ψηλά σκαλοπάτια που είχαν χαραχθεί πάνω στον βράχο. Η καμαρωτή πύλη (2Χ5 μέτρα) οδηγούσε στην κατώτερη πλατεία. Η πύλη αυτή βρίσκεται νότια και είναι η μοναδική πύλη σε κάστρο της Κρήτης, που είναι σκαλισμένη κατά το ήμισυ πάνω στο βράχο.
Βορειοανατολικά, και για να φαίνεται από μακριά, είναι ενσωματωμένος πάνω στην κεντρική τοιχοποιία ο φτερωτός λέοντας του Αγίου Μάρκου, αντίστοιχο έμβλημα βρίσκουμε στο Κάστρο του Κούλε.
Το φρούριο του Παλαιοκάστρου χτισμένο για να προστατεύει μαζί με τις οχυρώσεις του Χάνδακα τον κόλπο της Αμμουδάρας, βασίστηκε σε σχέδιο του αρχιστράτηγου Latino Orsini.
Η άλωση του Παλαιοκάστρου από τους Οθωμανούς αναφέρεται από τον Μ. Τζάνε – Μπουνιαλή, «Ο Κρητικός Πόλεμος (1645 – 1669)».
Η μελέτη ανάδειξης του Ενετικού Φρουρίου του Παλαιόκαστρου
Με τα χρόνια το κάστρο ερημώθηκε. Αφέθηκε και ρήμαξε. Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα είναι αποκαρδιωτική. Είναι άλλο ένα μνημείο που αφέθηκε στη μοίρα του και ο χρόνος το πληγώνει. Παραγνωρισμένο και μισό γκρεμισμένο ξεχάστηκε απ’ όλους.