Το Μαλεβίζι λόγω της γεωμορφολογίας του, της αφθονίας των νερών και του φυσικού του κάλλους , αποτέλεσε τόπο εγκατάστασης από τα αρχαία χρόνια των Προελλήνων, που βρήκαν σε αυτόν τον ευλογημένο τόπο τις δυνατότητες να αναπτύξουν έναν σημαντικό πολιτισμό. Ο πολιτισμός τους δε θα υστερούνταν σε αγαθά γης και παράλληλα θα είχε τη δυνατότητα λόγω εγγύτητας θαλάσσης να επικοινωνεί εμπορικά με άλλες ένδοξες πόλεις , τόσο του Ελλαδικού χώρου, όσο και της Ανατολής.
Η Τύλισος, αποτέλεσε κοιτίδα πολιτισμού και ανάπτυξης , για τον αρχαίο κόσμο, ενώ η πλεονεκτική της θέση την κατοχύρωσε ως ασφαλή πόλη για εγκατάσταση ανά τις χιλιετίες. Κάθε σπιθαμή του εδάφους της ενδέχεται να κρύβει πολιτιστικά ευρήματα, που η διαχρονική αξία τους, και η σύνδεσή τους στον τόπο και το χρόνο , μας δίνουν πληροφορίες για την πολιτισμική μας καταγωγή .
Αυτό από μόνο του είναι τόσο σημαντικό , καθώς η σημερινή μας πορεία δεν μπορεί παρά να αντανακλά τη γνώση και τον πολιτισμό μας. Ποιοι είμαστε και πόσο σημαντικό είναι μετά από τόσες κατακτήσεις και επιδρομές να ανακαλύπτουμε την ιστορικότητά μας.
Η Τύλισος όπως και η Κνωσός , οι Αρχάνες, η Σητεία , η Ιεράπετρα ,η Κίσαμος κρατούν από την αρχαιότητα την ονομασία τους ,απαράλλαχτη μέσα στους αιώνες. Στο σύστημα της Γραμμικής Β γραφής γράφτηκε η ελληνική μυκηναϊκή γλώσσα πρώτη φορά στην Κνωσό.
Από το 1952 διαβάστηκαν οι πινακίδες της Κνωσού και η Τύλισος αναφέρεται με το όνομά της ,το οποίο είναι όπως και σήμερα. Η περιοχή της Τυλίσου πρωτοκατοικήθηκε πριν από το 2.οοο π.χ .Όμως τα πρώτα ερείπια μας έρχονται από το ιερό κορφής στο βουνό Πύργος, δυτικά της Τυλίσου.
Αναθήματα βρέθηκαν στις σχισμές των βράχων γύρω από το ιερό σε ανασκαφές του καθηγητή Στ Αλεξίου. Πήλινα ειδώλια, πήλινα αγγεία, μοναδικοί στο είδος τους χάλκινοι λέβητες καθώς και ζεύγος λίθινων κεράτων . Μετά την Μινωική εποχή η Τύλισος συνέχισε να κατοικείται αδιάκοπα.
Από μαρτυρίες που μας δίνουν επιγραφές που βρέθηκαν στην Τύλισο μαθαίνουμε για τις στενές σχέσεις της Τυλίσου με τηνη Κνωσό και το Άργος. Συνάπτεται μια συμφωνία με την Κνωσό με στρατιωτικές και εμπορικές συνεργασίες και το Άργος, αυτή η μεγάλη πόλη της Πελοποννήσου, μπαίνει στη συμφωνία ως εγγυητής και εταίρος.
Συνήθως η Τύλισος αναφέρεται ως αυτόνομη πόλη αλλά από τον 1ο έως τον 4ο αιώνα , ήταν υποταγμένη όπως και ο Άγιος Μύρωνας στην Κνωσό. Ο γιατρός και αρχαιολόγος Ιωσήφ Χατζηδάκης ένας από τους ιδρυτές της κρητικής αρχαιολογικής Υπηρεσίας και του Μουσείου Ηρακλείου ,ανέσκαψε την αρχαία Τύλισο.
Πώς ανακαλύφτηκε όμως η ύπαρξή της;
Ο Ιωσήφ Χατζηδάκης διηγείται. «To 1906 ένας κάτοικος, καθώς έσκαβε τους αγρούς στην Ιερά Μονή Χαλέπας βρήκε τέσσερεις πελώριους λέβητες που έφερε στο Ηράκλειο για να τους πουλήσει σαν παλιό χαλκό».
. Αυτούς τους λέβητες παρατήρησε τυχαία ο αρχαιολόγος σε ένα εργαστήριο χαλκού στο Ηράκλειο.
Τους αγόρασαν για το μουσείο και ζήτησαν αμέσως άδεια και πίστωση από την κρητική κυβέρνηση για να διενεργηθούν ανασκαφές.
Τη δεκαετία του 1940 ο αείμνηστος Έφορος Αρχαιοτήτων , καθηγητής Νικόλαος Πλάτων αναλαμβάνει να συντηρήσει και να αποκαταστήσει τα τρία Μέγαρα , τα οποία αποκαλύφθηκαν έπειτα από τις ανασκαφές. Ένας ολόκληρος κόσμος, που και μετά την κατάρρευση της ανακτορικής εξουσίας, μετά το 1200 συνέχισε λόγω της ασφαλούς θέσης του να υπάρχει ως οικισμός.
Παλιές κτιστές βρύσες στην πλατεία του χωριού, θαλαμωτοί τάφοι που ήρθαν στο φως με πλήθος κτερισμάτων , όπως αγγεία, , κύπελλα, κοσμήματα και σφραγίδες ,αποκαλύπτουν το αδιάλειπτο παρελθόν της Τυλίσου.
Μάλιστα και ο τέως Πρόεδρος της Τυλίσου ο αείμνηστος Σταύρος Χαλκιαδάκης , στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει το υδρευτικό δίκτυο της Τυλίσου, έφερε στο φως, έναν ακόμα αρχαιολογικό θησαυρό . Όπως αφηγείται ο ίδιος σε δημοσιευμένες σημειώσεις του . «Επρόκειτο για δυο κεραμικά κωνικά αντικείμενα σαν καμπάνες, που περιείχαν άμμο και κάρβουνο και μαζί με μικρότερα κεραμικά τμήματα συναποτελούσαν έργο διυλιστηρίου νερού Μινωικής εποχής! Η άμεση σκέψη μου, αφηγείται ο Σταύρος Χαλκιαδάκης, ήταν ότι οι Μινωίτες γνώριζαν ότι ο άνθρακας βοηθούσε στην απολύμανση του νερού από τα μικρόβια, ήμουν άλλωστε ενήμερος δημοσιευμάτων για φίλτρα νερού.
Η καθυστέρηση του έργου εκσκαφής για την υδροδότηση ήταν προφανής, όμως ανταποδοτικά μας χαροποίησε τόσο, που νιώσαμε ότι βαδίζαμε στα σωστά βήματα των μακρινών προγόνων αυτού του τόπου, αναζητώντας και χτίζοντας νέες διαδρομές νερού.»
Ιδιαίτερα σημαντική ανακάλυψη οι γούρνες του Μεγάρου Γ της Τυλίσου και οι αγωγοί υδροδότησης του μεγάρου Γ της Τυλίσου που αναδεικνύουν την αρχιτεκτονική αλλά και τη μηχανική σκέψη των Προελλήνων που εγκαταστάθηκαν και άκμασαν σε αυτήν την περιοχή.
Στο βιβλίο του αρχαιολόγου διδάκτωρ Αντώνη Βασιλάκη Τύλισος ,το οποίο δημιουργήθηκε από την κοινοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης της Τυλίσου , από το οποίο λάβαμε πολύτιμες πληροφορίες , το ένδοξο παρελθόν της Τυλίσου, την τοποθετεί ανάμεσα στα σημαντικότερα ανακτορικά ευρήματα της μινωικής περιόδου. Η πορεία της στο πέρασμα των χιλιετιών της προσδίδει κύρος και την τοποθετεί ανάμεσα στους πολυτιμότερους αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης. (Όλες οι φωτογραφίες ανήκουν στον Χρήστο Στεφανάκη και αναδεικνύουν τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της Τυλίσου, από το Βιβλίο Τύλισος έκδοση της Κοινοτικής Επιχείρησης Ανάπτυξης Τυλίσου. Ευχαριστούμε θερμά για την προσφορά του βιβλίου στους εκπαιδευτικούς του 1ου Δ ΣΧ Αγίας Μαρίνας)
Συραγώ Χορταριά