Η ηρωική μορφή του Χατζημιχάλη Γιάνναρη, του επαναστάτη από τους Λάκκους των Χανίων, βγαλμένη μέσα από τη γεμάτη αίμα ιστορία της Κρήτης, κυριάρχησε σʼ όλες τις επαναστάσεις από το 1866 μέχρι και την απελευθέρωση, αλλά και στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας.
Γιγαντόσωμος, έφερε μακριά γενειάδα από τα νεανικά του χρόνια, η βιβλική του όψη έδειχνε να ενσαρκώνει τους πόθους των Κρητών για την απελευθέρωση από τους Τούρκους και την ένωση με την Ελλάδα. Η ανταμοιβή για τους αγώνες του, στη διάρκεια των οποίων τουλάχιστο δύο φορές τραυματίστηκε, ήλθε την 1η Δεκεμβρίου 1913 όταν είχε την ύψιστη τιμή να υψώσει την ελληνική Σημαία στο φρούριο Φιρκά των Χανίων, στην τελετή η οποία συμβολίζει την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος, που μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο βρέθηκαν στο νησί για τις επίσημες εκδηλώσεις, παρέδωσε στον Χατζημιχάλη Γιάνναρη, που ήταν ήδη σε ηλικία 82 ετών, και στον επίσης γηραιό επαναστάτη Αναγνώστη Μάντακα, που ξεπερνούσε τα 90 χρόνια, τη Σημαία ώστε να σφραγίσουν οι ίδιοι, με αυτό τον ουσιαστικό και συμβολικό τρόπο, την ένωση.
Ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης, ο αρχηγός της Κυδωνίας στους επαναστατικούς αγώνες, ήξερε να πολεμά με το τουφέκι, αλλά και να μάχεται πολιτικά, μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, στη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας, όταν υπήρξε πληρεξούσιος της Κρητικής Βουλής, αλλά και πρώτος πρόεδρος της Επαναστατικής Συνέλευσης των Κρητών, το Νοέμβριο του 1911, όταν πάρθηκε η απόφαση να σταλεί αντιπροσωπεία βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο προκειμένου να παρακαθήσει και με τον τρόπο αυτό να υλοποιηθεί η de facto ένωση. ήταν τότε που ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πρωθυπουργός ήδη της Ελλάδας, δεν μπορούσε να δεχτεί τους Κρήτες στη βουλή, καθώς τόσο η Τουρκία όσο και η Ευρώπη αντιδρούσαν και απειλούσαν την Ελλάδα, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Μετά την παραίτηση του (τον διαδέχτηκε ο Αντώνιος Μιχελιδάκης), ο Χατζημιχάλης ανακηρύχθηκε επίτιμος πρόεδρος της Επαναστατικής Συνέλευσης.
Ο μεγάλος επαναστάτης είχε γεννηθεί το 1831 και πέθανε στις 17 Ιουλίου του 1916. Εκτός από το τουφέκι έπιανε συχνά και την πένα για να συγγράψει κείμενα, παρά το γεγονός ότι τα γράμματα του ήταν λίγα. Συνέγραψε τα απομνημονεύματά τους σε τέσσερις τόμους, ενώ εξέδωσε και επικολυρικό ποίημα για την επανάσταση του 1866, με τον τίτλο «Κρητικοπούλα».
Ουσιαστική η επαναστατική δράση του Χατζημιχάλη Γιάνναρη ξεκινά από τα 1855, όταν μαζί με τον εξάδελφό του, επίσης Μιχάλη Γιάνναρη ή Γιανναράκη (Γιανναρομιχελή), επιτέθηκαν σε μια ομάδα Τούρκων αγάδων οι οποίοι διασκέδαζαν έξω από τα Χανιά, χλευάζοντες τους χριστιανούς. Κορυφώθηκε κατά τη μεγάλη επανάσταση του 1866-69, στην οποία έχασε και δύο από τους αδελφούς του, τον Αντώνιο και Παναγιώτη. Ο Χατζημιχάλης συμμετείχε σε όλα τα επαναστατικά κινήματα μέχρι το 1897 -98, όταν η Κρήτη απελευθερώθηκε, αλλά και στους αγώνες που έγιναν στη διάκρεια της Κρητικής Πολιτείας για την ένωση.
Η επαναστατική του δράση
Στα 1892 το περίφημο «Ημερολόγιον Κ. Φ. Σκόσκου» παρουσίασε ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα στον μεγάλο Κρητικό. Αντί άλλης βιογραφικής αναφοράς, παραθέτομε ένα τμήμα από το κείμενο αυτό:
“… Από τούδε βίος του ανδρός δεν είνε πλέον ιδιωτικός, αλλά πολιτική ιστορία της όλης Κρήτης, γνωστή παντί Ελληνι ακολουθήσαντι το εθνικόν τούτο δράμα. Η μακρά και ηρωική επανάστασις του 1866-69 είνε νέα Τρωική ιστορία της Κρήτης, ουδείς δε των πρωτοστατούντων ηγετών δύναται να διεκδικήση τα πρωτεία απέναντι του Χατζή Μιχάλη. Εν τω μακρώ και παραδειγματικώ τούτω αγώνι, όστις υπήρξε σειρά πολιτικών περιπετειών, μαχών, αιμάτων, θυσιών και ανδραγαθημάτων, αλλʼ όστις εδόξασε τα Κρητικά όπλα και ετίμησε το Ελληνικόν όνομα εκάστη σελίς μετά πλήρους ευαρεσκείας και υπερηφανίας διακηρύττει τας εξόχους υπηρεσίας του Χατζή Μιχάλη. Ο ανήρ πανταχού ηγείται, προκινδυνεύει, αυτός προπορευόμενος και παράδειγμα εαυτόν παρέχων, συμβιβάζει τα διεστώτα, υπερασπίζει και φιλοξενεί μετʼ αυτοθυσίας τους κατά καιρόν εκπεσόντας της λαϊκής ευνοίας συναδέλφους οπλαρχηγούς, θυσιάζεται δε προθύμως υπέρ άλλων κενοδόξων. Οι προηγούμενοι υπέρ πατρίδος μαρτυρικοί αυτού άθλοι και η εκάστοτε διατρανουμένη αφιλοκέρδεια και εθελοθυσία αυτού ανυψούσιν αυτόν υπεράνω πάσης μικροψυχίας και φθόνου. Ουδέποτε ουδαμού υπωπτεύθη ή κατηγορήθη τα κοινά επιβουλεύων και προς το ιδόν συμφέρον αποβλέπτων ή προς τους συγγενείς αυτού χαριζόμενος. Τα εξαιρετικά ταύτα και πανθομολογούμενα προσόντα, αφʼ ετέρου δʼ η οξεία αυτού αντίληψις και νοημοσύνη, επί πάσι δʼ η διοικητική αυτού υπεροχή και ακάματος ενεργητικότης, παρέχουσιν αυτώ σιωπηρώς αλλʼ ομοφώνως πρωτοβουλίαν εν των στρατιωτικώ επιτελείω. Τούτοις προσθετέον ότι και το υπέροχον αυτού παράστημα και κάλλος, καθʼ όλου δʼ η σωματική αυτού ευρωστία και έκτακτος ταχύτης και τόλμη εν ταις στρατιωτικής κινήμασιν επιβάλλουσιν αυτόν ηγεμονικώς ενώπιον παντός στρατιώτου. Αι αδιαφιλονίκητοι αυταί αρεταί προσεπόρισαν αυτώ τοιούτον γόητρον εν τη φαντασία του Κρητικού λαού ώστε πολλαχού απεδόθησαν αυτών και μυθικαί ιδιότητες.
Ο τότε Πρόξενος της Αμερικής Γιουλέλμος Στίλλμαν συγγράψας εξ ʽαμέσου αντιλήψεως την πολιτικήν ιστορίαν της επαναστάσεως εκείνης, καίπερ πανταπάσιν αγνοών προσωπικώς τον άνδρα, πολλαχού εξαίρει τας πράξεις και τον χαρακτήρα αυτού υπεράνω παντός άλλου ηγέτου. “Ο Χατζή Μιχάλης” λέγει εν σελ. 105 “αναμφιβόλως διεδραμάτισε τον σπουδαίοτατον πρόσωπον της επαναστάσεως. Γόνος ων στρατιωτικής οικογενείας εκληρονόμησε παρά τω λαώ πολιτικήν δύναμιν και αφʼ ετέρου αληθώς στρατηγικά προσόντα και ακατάβλητον ανδρείαν, άπερ κατέστησαν αυτόν φόβητρον των τουρκικών αρχών. Πολλάκις παρετήρησα ότι οι Κρήτες ασυναισθήτως απεμιμούντο την Ομηρικήν περιγραφήν τους Αχιλλέως προκειμένου περί Χατζή Μιχάλη, κατά προτίμησιν εξυμνούντες ως κυριώτατα αυτού χαρακτηριστικά την ταχύτητα των ποδών, την μυθώδη αυτού ρώμην και το πελώριον αυτού παράστημα”.
Καταδικασθείσης της μεγαλουργού εκείνης επαναστάσεως υπό της Ευρώπης και δεσμευθείσης της Ελλάδος δια του αποκλεισμού της Σύρου υπό του Χόβαρτ, η Ελληνική κυβέρνησις ηναγκάσθη να εγκαταλίπη τους Κρήτας. Ο Χατζή Μιχάλης περικλεισθείς τότε εν Σαμαριά των Σφακίων μετά των περιλειπομένων ολίγων συναδέλφων και ακολούθων αυτού, και πολιορκούμενος δεινώς υπό τριων εχθρών- των Τούρκων, της πείνης και της χιόνος-αναγκάσθη να παραδοθή. Ο τουρκικός στρατός ωδήγησεν αυτόν μετʼ εξαιρετικών τιμών εις Χανία. Ο τότε Γενικός Διοικητής Κρήτης Χουσεΐν Αυνή Πασάς παραλαβών αυτόν και μόνον ως πολιτικόν αιχμάλωτον μετέβη πανηγυρικώς εις Κωνσταντινούπολιν αφʼ ω και διωρίσθη αμέσως Μέγας Βεζύρης. Ο Χατζή Μιχάλης ετέθη αυτόθι υπό αστυνομικήν επιτήρησιν, ετύγχανεν όμως εξαιρετικής περιποιήσεως παρά του Μεγάλου Βεζύρου και εκτάκτων τιμών παρά των αυτόθι ομογενών. Μετʼ ου πολύ η πύλη νομίσασα ότι δια παροχής γενναίας συντάξεως ήθελεν εξουδετερώση εις το μέλλον τον αδάμαστον χαρακτήρα του ηρωϊκού της Κρήτης τέκνου, ώρισεν αυτώ μηνιαίαν σύνταξιν τεσσαράκοντα λιρών. Αλλʼ ο Χατζής, όστις ουδέποτε ουδεμίαν πρότερον είχε δεχθή αμοιβήν ή υπηρεσίαν της τουρκικής κυβερνήσεως, καταφρονήσας υπερηφάνως και το δέλεαρ τούτο, δραπέτευσε, τη μυστική βοηθεία του τότε Ρώσσου Πρεσβευτού Ιγνάτιεφ, εις Ρωσίαν ένθα και έτυχε χριστιανικώτατης και μεγαλοψύχου παρά του Αυτοκράτορος προστασίας.
Εν τη νεωτέρα επαναστάσει του 1878 ο Χατζή Μιχάλης, κεκτημένος ήδη πέρ πάντα άλλον οπλαρχηγόν αδιαφιλονίκητα δικαιώματα και προσόντα διεδραμάτισε και αύθις αναντιρρήτως πρώτιστον πρόσωπον, τον αυτόν χαρακτήρα της γενναιότητος, αφιλοκερδείας, εθελοθυσίας, και αδόλου φιλοπατρίας αναπτύξας, εκάστη δε σελίς του βραχέος τούτου αγώνος μαρτυρεί τούτο.
Και εν τω τελευταίω δʼ ατυχεί επαναστατικώ κινήματι του 1889 ανεξάρτητος ων και υπεράνω πάσης κομματικής χροιάς και συμπαθείας ιστάμενος, καίπερ μη παρατυχών εν Κρήτη, ουδενός υστέρησεν εν ταις υπέρ της πατρίδος ενεργείαις. Εξ εναντίας βλέπων τας δια των μέχρι τούτε αγώνων κτηθείσας πολυτίμους προνομίας και Ελληνικάς ελευθερίας αφαιρουμένας, την δε πατρίδα αυτού εξανδραποδιζομένην, υπερανθρώπους κατέβαλε προσπαθείας προς ευόδωσιν του αγώνος. Αλλʼ η Ελληνική κυβέρνησις υψηλοτέρους λόγους και εθνικά συμφέροντα προβαλλομένη κατέπνιξε το κίνημα. Η καινοφανής αύτη πολιτική, την ταπείνωσιν της Κρήτης επενεγκούσα και τα εθνικά συμφέροντα πολυειδώς και καιρίως βλάψασα, απεδείχθη ασύνετος και ήκιστα φιλόπατρις, βαρέως δʼ ευθύνει την Ελληνικήν Κυβέρνησιν.
Τοιούτος υπήρξεν εν συνόψει ο μέχρι τούδε βίος του μεγαλουργού τούτου και μεγαλοψύχου τέκνου της Κρήτης. Πλήρης κινδυνευμάτων, διωγμών, φυλακίσεων, βασάνων, ταλαιπωριών, μακρών και περιπειωδών αγώνων και πολέμων, και ταύτα πάντα υπέρ του υψηλού σκοπού της απελευθερώσεως της πατρίδος του.
Η Κρήτη δύναται ευλόγως να σεμνύνητε επί τοιούτοις τέκνοις, αλλά και ο Χατζή Μιχάλης δύναται να υπερηφανεύηται επί τοις συναγωνισταίς αυτού, μάλιστα δε τοις λεοντοθύμοις οπαδοίς αυτού Λακκιώταις οίτινες αείποτε εν τοις προμάχοις πρωτοστατουντες επετέλεσαν τα μέγιστα ανδραγαθήματα”.