Επιμέλεια κειμένου Ρίκη Ματαλλιωτάκη
«Εμίσεψεν η Αποκρά με λύρες και παιχνίδια
Και μπήκεν η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια…
Απόκαμεν η Αποκρά η γιόμορφη κοπέλα
Κι έφταξεν η Σαρακοστή η λαχανοσκουτέλα.»
Η γιορτή της Καθαρής Δευτέρας ή αλλιώς «τα κούλουμα» προέρχονται από τη λατινική λέξη «cumulus» που σημαίνει σωρός, αφθονία καθώς επίσης όμως σημαίνει και τέλος Άρα, τα «κούλουμα» όπως σκωπτικά αποκαλύπτει και η παραπάνω μαντινάδα του τόπου μας, εκφράζουν τα μεθεόρτια των αποκριών , τον επίλογο δηλαδή μιας περιόδου που στην Ελλάδα, από τη Κρήτη μέχρι τη Ξάνθη, γιορτάζεται μεγαλοπρεπώς με ξεφάντωμα, χορό, τραγούδι και πέταγμα αετών.
Σύμφωνα πάλι με μια άλλη εκδοχή τα κούλουμα προέρχονται από την επίσης λατινική λέξη «columna» που σημαίνει κολώνα κι αυτό επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαρής Δευτέρας έγινε στις Στήλες του Ολυμπίου Διός.
Η Καθαρή Δευτέρα πάλι ονομάστηκε έτσι επειδή κάποτε οι νοικοκυρές καθάριζαν τα σκεύη τους από τα μαγειρέματα των αποκριών- από το ρήμα καθ-αίρω, καθαρίζω δηλαδή, μαζεύω τα σκουπίδια από τη κρεατοφαγία (από+κρέας)-αποτελεί και τη τελευταία ευκαιρία του κόσμου για γλέντι, χορό και ξεφάντωμα γι’ αυτό και έχει καθιερωθεί σαν αργία που κατά τη διάρκεια της απαγορεύεται κάθε εργασία , εκτός φυσικά από το πλύσιμο των μαγειρικών σκευών.
Από δω και πέρα ωστόσο κομμένα όχι μόνο τα κρεατικά αλλά και οι πονηρές σκέψεις, τα δίχως σοβαρό λόγο ξενύχτια… ότι φάγαμε, φάγαμε, ότι χορέψαμε, χορέψαμε και στο εξής εγκράτεια και σωφροσύνη εν όψει της αγιότητας του Πάσχα αφού η μέρα αυτή είναι η πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, γι’ αυτό και από την εκκλησία λέγεται και «πρωτονηστήσιμη Δευτέρα».
Η Καθαρή Δευτέρα, είναι μια Δευτέρα εντελώς διαφορετική από τις άλλες καθώς συμβολίζει τη «ψυχική κάθαρση» του κάθε χριστιανού πριν από τη κατάνυξη της Μεγάλης Σαρακοστής…κάτι που υπονοεί καθαρά και ο συμβολισμός του ονόματος της μια και κατά τη διάρκεια της θα καθαρίσουμε όχι μόνο το τραπέζι μας αλλά και το σώμα μας από τα λίπη με την αρχή της νηστείας που θα ξεκινήσουμε για το Πάσχα, τη μεγαλύτερη γιορτή της Ορθοδοξίας!
Εμείς οι Έλληνες λοιπόν, τους γνωστούς ανά τον κόσμο σαν τους περισσότερο καλοφαγάδες, συνδυάσαμε την ημέρα αυτή με μια μαζική έξοδο – μια εξόρμηση στην εξοχή εξάλλου κανείς δεν αμφισβητεί πως γεμίζει πάντα τις μπαταρίες μας- και με το στρώσιμο του τραπεζιού της Καθαρής Δευτέρας στην ύπαιθρο όπου ένα τραπέζι με νηστίσιμους μεν αλλά ορεκτικότατους μεζέδες μας περιμένει για να ξεκινήσουμε τη Σαρακοστή μας.
Θαλασσινά, χταποδάκι, καλαμαράκια, μύδια και γαρίδες, μεγάλη ποικιλία λαχανικών τουρσί, μικρές πράσινες πιπεριές, καρότα και κουνουπίδι, ελιές, σαλάτες, που φυσικά είναι και αυτές νηστίσιμες όπως η ταραμοσαλάτα που φτιάχνεται από αυγά ψαριού, για επιδόρπιο νηστίσιμος επίσης χαλβάς, αλλά και το ψωμί που φτιάχνεται ειδικά μονάχα για την ημέρα τούτη, η λαγάνα, περιμένουν για να φτιάξουν τη διάθεση μας.
Κι είτε στην ύπαιθρο τελικά είτε μέσα στα σπίτια μας, κάθε χρόνο η παράδοση την οποία εμείς οι Έλληνες ακολουθούμε ακόμα πιστά και χωρίς κανένα ενδοιασμό, κυριαρχεί στις επιλογές όχι μόνο του μενού μας αλλά και της συμπεριφοράς μας που θέλει να κάνει τη μέρα όσο το δυνατόν γίνεται πιο πολύ χαρούμενη και διασκεδαστικότερη.
Το καλαθάκι σας λοιπόν, τον χαρταετό σας, λίγο κρασάκι, όμορφη παρέα πάνω απ΄ όλα και…
Καλή Σαρακοστή σε όλους!
Στα περισσότερα νοικοκυριά στην Κρήτη όλα είναι έτοιμα για το νηστίσιμο… φαγοπότι, από το οποίο δεν λείπουν οι λαγάνες, ο ταραμάς, ο χαλβάς και τα καλαμαράκια.
Πολλοί, ως γνήσιοι κρητικοί που δεν χάνουν ποτέ την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, έχουν ήδη προμηθευτεί το χαρταετό που θα πετάξουν, ενώ σε πολλές περιοχές του νησιού πραγματοποιούνται διάφορα ήθη και έθιμα.
Οι γιορτάζοντες τα «Κούλουμα» τρώνε άζυμο άρτο «λαγάνες» ενώ καταναλώνουν κυρίως νηστίσιμα φαγητά λεγόμενα σαρακοστιανά όπως π.χ. ταραμά, ταραμοσαλάτα, θαλασσινά, ελιές, κρεμμύδια, διάφορα λαχανικά, χαλβά κ.ά..
Έθιμα της Καθαρής Δευτέρας σε όλη την Κρήτη
Πολλές περιοχές του νησιού για τον εορτασμό της Καθαρής Δευτέρας αναβιώνουν διάφορα έθιμα. Το creteplus.gr σας παρουσιάζει κάποια από αυτά.
Ηράκλειο
Γιορτή Πορτοκαλιού στο Φόδελε
Οι κάτοικοι του Φόδελε την «Καθαρή Δευτέρα» καλούν όλο τον κόσμο να γιορτάσουν μαζί τους τα «χρυσά μήλα των εσπερίδων» ", το καρπό που 'ναι του ήλιου προσφορά!, τον καρπό "που κατοικούν οι ηλιαχτίδες'"!». Προσφέρουν κούλουμα με χρώμα πορτοκάλι, γεύσεις, γλυκά αρώματα και ρακί από πορτοκάλι.
Ο Cristoforo Buodelmonti, το 1415, σημειώνει ότι το Φόδελε «στολίζεται με πολυάριθμα οπωροφόρα δέντρα», ενώ το 1842 ο Βυζάντιος τονίζει ότι το «το χωρίον τούτον παράγει πλήθος γλυκολέμονα, πορτοκάλια και λεμόνια».
Αβδού: ”Θα φάμε, θα χορέψουμε, με λύρα Παπαδάκη, θα πιούμε και καμιά ρακή, μπόλικο μεζεδάκι”.
Στο Αβδού γιορτάζουν τα κούλουμα με παραδοσιακή φασολάδα, νηστίσιμα εδέσματα, ποτά και γλυκά και με την συνοδεία μουσικοχορευτικών παραδοσιακών συγκροτημάτων.
Τα "Αποκριγιώματα στο Ρούβα"
Στα «αποκριγιώματα» στήνεται ένα ολοήμερο γλέντι. Πολλοί γίνονται «Αρκουδιάρηδες» δηλαδή είναι ντυμένοι με προβιές αιγοπροβάτων, με μαύρα πρόσωπα και κουδούνια, δεμένοι με σκοινιά και αλυσίδες, που χορεύουν έναν αλλόκοτο χορό τρομάζοντας τους μικρούς «Ζορό» και τις «Πριγκίπισσες της νύχτας».
Αντισκάρι: Καντής
Στο Αντισκάρι αναβιώνει εδώ και 30 χρόνια το παραδοσιακό έθιμο του Κρητικού Γάμου ή αλλιώς «Καντή». O «Καντής», είναι ένα έθιμο που παρουσιάζει το κλέψιμο της νύφης, τα οποία σε συνδυασμό με το καλό κρασί, και τους ήχους της λύρας αποτελούν μια μοναδική εμπειρία που αξίζει να ζήσετε.
Ρέθυμνο
Φουρφουράς Αμαρίου : Κρητικός παραδοσιακός γάμος
Στο Φουρφουρά Αμαρίου αναβιώνουν τον Κρητικό παραδοσιακό γάμο με την συμμετοχή δεκάδων «ηθοποιών» και εκατοντάδων «γαμηλιώτων» τηρώντας τα παραδοσιακά έθιμα της Κρήτης, σε μια άψογη διοργάνωση που συμμετέχουν όλοι οι παρευρισκόμενοι.
Η πομπή ξεκινά από τα Πάτελα (γειτονιά του Φουρφουρά) από το πατρικό του γαμπρού και με την συνοδεία της δικολογιάς του και των οργανωπαιχτών κατευθύνονται προς την πλακούρα (γειτονιά του Φουρφουρά) για να πάρουν τη νύφη από το σπίτι της με την ανταλλαγή των γνωστών μαντινάδων.
Στη συνέχεια οι γαμηλιώτες περνούν από τον τροχαλέ για να φτάσουν στην πλατεία για την τέλεση του διπλού γάμου.
Μελιδόνι : Αυγομαζώματα
Στο Μελιδόνι κάνουν «αυγομαζώματα» Μετά ακολουθεί ο Καντής και το κλέψιμο της νύφης.
Χανιά
Παλαιόχωρα : Ο ουρανός γεμίζει χαρταετούς
Κάθε χρόνο , «την Καθαρή Δευτέρα», στην παραλία Γραμμένο, στην Παλαιόχωρα ο ουρανός γεμίζει με χαρταετούς, κλόουν ψυχαγωγούν τα παιδιά και υπάρχει κέρασμα με ό,τι βγάλει το σαρακοστιανό καζάνι.
Κάινα: Το έθιμο της καμήλας
Την Καθαρά Δευτέρα, στην Κάινα, στο δήμο Αποκορώνου θα αναβιώσει το έθιμο της καμήλας.
Όλοι οι κάτοικοι της Κάινας αρχίζουν από πολύ νωρίς τις ετοιμασίες για την κατασκευή της καμήλας αλλά και του μουτζουρώματος. Η Καμήλα είναι ένα Διονυσιακό έθιμο και πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα.
Κατασκευάζεται από μια ξύλινη σκάλα, δύο κοφίνια που αποτελούν τις δύο καμπούρες της καμήλας, μία παλέτσα και το σκελετό του κεφαλιού ενός γαϊδάρου.
Στον ουρανίσκο του κεφαλιού τοποθετείται ένα καρούλι για να ανοιγοκλείνει το στόμα του με το τράβηγμα ενός σχοινιού. Στα μάτια του τοποθετούνται δύο μανταρίνια ζωγραφισμένα και ντύνεται με προβιές κουνελιών.
Στην καμήλα μπαίνουν συνήθως τρεις άνθρωποι. Ένας κρατάει το κεφάλι στερεωμένο σε ένα ξύλο, και οι άλλοι δύο με τη βοήθεια των κοφινιών σχηματίζουν τις καμπούρες της.
Λασίθι
Ελούντα : Άφθονο το …κρέας
Στους Μύλους της Ελούντας την Kαθαρή Δευτέρα υπάρχει μουσική, ποικιλία από παραδοσιακά σπιτικά νηστίσιμα εδέσματα, αλλά και για τους λάτρεις του κρέατος σουβλάκια!
Το «χάρτινο πουλί.» -Η ιστορία του χαρταετού
Μία ιστορία που έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία Κίνα, ξεπερνώντας τα 2400 χρόνια ζωής. Οι λαοί της Ανατολής χρησιμοποιούσαν τους χαρταετούς σε μαγικές τελετές, θρησκευτικές εκδηλώσεις και ενέργειες εξορκισμού του κακού. Πολλοί έδεναν πάνω τους μικρά χαρτάκια, στα οποία έγραφαν τις αρρώστιες και τις συμφορές τους και τις άφηναν να φύγουν μακριά, ενώ άλλοι έστελναν προς τον ουρανό τις ευχές και τις επιθυμίες τους για να εισακουστούν. Το πιο εντυπωσιακό ίσως στοιχείο στην ιστορία του χαρταετού είναι η χρήση του για στρατιωτικούς σκοπούς. Πολλοί αετοί ήταν ειδικά κατασκευασμένοι για να σηκώνουν ανθρώπους, με σκοπό να χρησιμεύσουν σαν εναέρια παρατηρητήρια.
Ο αυτοκράτορας Γουέν Χσουν έκανε μάλιστα πειράματα πτήσεων με αετούς φτιαγμένους από μπαμπού, βάζοντας ως «πιλότους» κρατούμενους, που αν τελικά επιζούσαν της «επικίνδυνης αποστολής» κέρδιζαν την ελευθερία τους.
Για να εξελιχθεί η πτήση των χαρταετών από θρησκευτική και στρατιωτική σε ψυχαγωγική, χρειάστηκε να περάσουν εκατοντάδες χρόνια. Κορυφαίοι δεξιοτέχνες του είδους οι Κινέζοι, χρησιμοποιούσαν χαρτί και μετάξι σαν πρώτη ύλη, κατασκευάζοντας αετούς σε διάφορους τύπους και ποικίλα σχέδια.
Η πρωτοβουλία, όμως, της τεχνικής του χαρταετού δεν έλειψε και από την Ελληνική αρχαιότητα. Ο αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντος, τον 4ο αιώνα .π.χ., χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αετό, ενώ επίσης σώζεται Ελληνικό αγγείο της κλασικής εποχής που απεικονίζει μία κόρη που κρατά στα χέρια της μία μικρή λευκή σαΐτα, είδος αετού, με το νήμα της, έτοιμη να πετάξει.
Ο χαρταετός φτάνει στην Ευρώπη μετά τον 10ο μ.χ. αιώνα μέσω των Αράβων. Επιβεβαιωμένες, όμως, πληροφορίες για την παρουσία του στη γηραιά Ήπειρο χρονολογούνται αργότερα, το 1450 στη Γερμανία και το 1606 στην Ισπανία. Συγκεκριμένα ένας Ισπανός κληρικός αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι ο χαρταετός χρησιμοποιείτο σαν παιχνίδι χαράς την «ημέρα του Πάσχα». Είδηση που δείχνει την πιθανότητα η ανύψωσή του στα ουράνια να συμβόλιζε την Ανάσταση.
Στους χρόνους που ακολουθούν, οι χαρταετοί και οι υφασμαετοί χρησιμοποιούνται και για επιστημονικά πειράματα. Το 1752 ο Βενιαμίν Φραγκλίνος στην Αμερική διαπίστωσε με τεχνητό αετό τον ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας και του κεραυνού και κατασκεύασε το αλεξικέραυνο. Το 1880 ο Αυστραλός Hargrave σχεδίασε έναν τεράστιο αετό για μετεωρολογικές παρατηρήσεις.
Την χρήση όμως του αετού σαν παιχνίδι ξεκίνησαν τα παιδιά της Ευρώπης, όπως φαίνεται και από παλαιότερες Γαλλικές χαλκογραφίες του 1657 και του 1807 που απεικονίζουν παιδιά με χαρταετούς.
Ο χαρταετός έφτασε στην Ελλάδα, πιάνοντας πρώτα τα λιμάνια της Ανατολής, Σμύρνη, Χίο και Κωνσταντινούπολη, τα λιμάνια της Επτανήσου, έπειτα της Σύρας και των Πατρών και σιγά-σιγά όλα τα αστικά κέντρα, όπου μπορούσε να αγοραστεί σπάγκος και χρωματιστό χαρτί.
Σήμερα η κατασκευή του χαρταετού είναι προαιρετική, αρκεί η αγορά του. Το μόνο που χρειάζεται είναι η δική μας όρεξη, η δεξιοτεχνία μας και η προσπάθειά μας ν’ ανέβει το «χάρτινο πουλί» στον ουρανό. Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται η μαγεία του χαρταετού :
Μας κάνει να κοιτάμε πάντα ψηλά και να αγωνιζόμαστε για να φτάσουμε ακόμα ψηλότερα!