Ολάκερο το Μαλεβίζι είναι μια περιοχή ενδιαφέρουσα από πολλές απόψεις.
Όπως κι αν το κάνεις όμως, όπως και σε κάθε άλλο μέρος εξάλλου, υπάρχουν σημεία που ξεχωρίζουν άξια ίσως λίγο περισσότερου θαυμασμού από τα υπόλοιπα.
Ας δούμε λοιπόν ποια είναι τα μέρη που αξίζει κάποιος να δει και να ξαναδεί στο Μαλεβίζι, σημειώνοντας ωστόσο πως η γνώμη είναι ένα πράγμα εντελώς υποκειμενικό, και η προσωπική γνώση όλων έχει κι ένα όριο… προφανώς και θα υπάρχουν κι άλλα ακόμα που δεν τα γνωρίζει η γράφουσα.
Ρ.Μ.
Παναγία Κερά στο Σάρχος
Κοντά στο χωριό Σάρχος Μαλεβυζίου βρίσκεται μια από τις εντυπωσιακότερες εκκλησίες της Κρητικής ενδοχώρας με εξαιρετική ανάγλυφη είσοδο και πίσω παράθυρο, αφιερωμένος στη Γέννηση της Θεοτόκου. Ο ναός της Παναγίας χρονολογείται στον 14ο αιώνα και είναι δίκλιτος με τοιχογραφίες σε κακή κατάσταση. Βρίσκεται σε κατάφυτη τοποθεσία, πάνω από μικρό παραπόταμο του Γαζανού Ποταμού.
Πιστεύεται ότι η Παναγία υπήρξε καθολικό μικρής μονής, καθώς σώζονται ίχνη από κελιά. Ο ναός αρχικά ήταν μονόκλιτος (14ος αιώνας), ενώ το δεύτερο κλίτος προστέθηκε τον 15ο αιώνα. Στο αρχικό κλίτος έχει τοποθετηθεί το εξαιρετικό ανάγλυφο θύρωμα που φέρει τη χρονολογία 1635. Στην αψίδα του ενός ιερού το αγιοθύριδο διακοσμείται με λίθινο κιονίσκο που απολήγει σε κορινθιακού τύπου κιονόκρανο.
Η Εκκλησία του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται στην άκρη του χωριού Κεραμούτσι και αποτελεί ένα αρχαιολογικό στολίδι της περιοχής.
Χτισμένη γύρω στα 1800, στο εσωτερικό της βρισκόταν τοιχογραφίες των Αγίων μέχρι που η λεηλασία του Τούρκου Δυνάστη έγινε αισθητή. Οι μουσουλμάνοι κατακτητές κατέστρεψαν τα “μάτια” των Αγίων στις τοιχογραφίες, σκάβοντας τα και το αποτέλεσμα είναι ακόμα και σήμερα ορατό. Σαν να μην έφτανε όμως αυτό, γκρέμισαν την μισή εκκλησία θέλοντας έτσι να φοβίσουν τους Έλληνες. Αργότερα όμως, ένας κάτοικος του χωριού έκτισε το καταστραμμένο μέρος της εκκλησίας, δημιουργώντας έτσι ένα ναό που είναι χωρισμένος σε δυο μέρη: χαμηλά διακρίνονται οι τοιχογραφίες και ψηλότερα ο τσιμεντένιος ναός.
Στο Κεραμούτσι επίσης παρουσίαζει ενδιαφέρον ο ναός της Παναγίας.
Αρχικά ήταν μονόχωρος ναός. Φαίνεται πως καταστράφηκε από άγνωστο λόγο (σεισμό;) και κάπου στο 16′ αιώνα ανακαινίστηκε και δημιουργήθηκε η σημερινή σταυροειδής εκκλησία. Γενικά, στα χωριά του Δήμου υπάρχουν σημαντικοί μεταβυζαντινοί ναοί, όπως η Παναγία στις Γωνιές, ο Άγιος Γεώργιος στο Κεραμούτσι. Ο Άγιος Γεώργιος στη Δαμάστα. η Παναγία στο Καμάρι, και άλλες.
Μονή Αγίου Παντελεήμονα
Μετά το χωριό Μάραθος, υπάρχει χωματόδρομος δεξιά, προς Φόδελε. Στα 6 χλμ. από τη διασταύρωση, αριστερά του δρόμου, βρίσκεται η μονή Αγίου Παντελεήμονα σε υψόμετρο 170 μέτρα. Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή χτίστηκε το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα (μεταξύ 1660 – 70) από τρεις μοναχούς του Αγίου Αντωνίου στους Γαληνούς, μετά την καταστροφή της μονής τους από πειρατές. Βρίσκεται στα όρια του Δήμου Τυλίσου, ένα περίπου χιλιόμετρο πριν το Φόδελε, σε μια περιοχή με πυκνή άγρια βλάστηση. Είναι φρουριακού τύπου και περιβάλλεται από τείχος.
Δίπλα από την πύλη υπάρχει εντοιχισμένη, μαρμάρινη επιγραφή με χρονολογία 1677 (η ίδρυση της μονής τοποθετείται λίγα χρόνια πιο πριν) και στο υπέρθυρο επιγραφή με χρονολογία 1861 (τότε έγινε μεγάλη ανακαίνιση από τον ηγούμενο Νεόφυτο Πεδιώτη).
Έξω από τη μονή, 100 μέτρα δυτικά της εισόδου, σώζεται θολωτή δεξαμενή νερού (χτίστηκε το 1866 όπως μαρτυρεί η εντοιχισμένη επιγραφή), με μια παλιά κρήνη μπροστά της.
Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα είχε πάντα ανοιχτές τις πόρτες του στους επαναστάτες και γι’ αυτό υπέστη επανειλημμένα καταστροφές από τους Τούρκους.
Το 1824, λεηλατήθηκε και καταστράφηκε από τους Τουρκοαιγυπτίους του Χουσεϊν. Το δεύτερο χρόνο της επανάστασης του 1866, πυρπολήθηκε από τους άνδρες του Ρεσίτ Εφέντη. Ωστόσο, στη μεγαλύτερη καταστροφή της μονής οι Τούρκοι δεν είχαν καμία ανάμειξη. Το 1972, κατεδαφίστηκαν το ηγουμενείο και όλα τα κελιά των μοναχών, πλην δύο. Λέγεται ότι ο λόγος που υπαγόρευσε αυτή την ενέργεια ήταν η… προσδοκία ανεύρεσης θησαυρού, που πιστευόταν ότι ήταν θαμμένος στα θεμέλια της μονής. Σήμερα στον Άγιο Παντελεήμονα ζει μόνο ένας μοναχός.
Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου στον Καμαριώτη
Σε κεντρικό σημείο, βρίσκεται η τρίκλιτη, καμαροσκέπαστη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, χτισμένη τον 16ο αιώνα. Στο υπέρθυρο της δυτικής πύλης υπάρχει ο λέοντας του Αγίου Μάρκου και στην αψίδα του κεντρικού κλίτους ο δικέφαλος αετός, το οικόσημο της βυζαντινής οικογένειας των Καλλεργών.
Σύμφωνα με τον τοπικό θρύλο, η καμπάνα του Άι – Γιώργη είχε χρυσό βόλι και ήχο τρομερό, που ακουγόταν μέχρι τα Χανιά. Όταν ήρθα οι Τούρκοι στο νησί, οι κάτοικοι έκρυψαν την καμπάνα, πιθανώς σε κοίλωμα του βράχου πάνω στον οποίο είναι χτισμένη η εκκλησία, και κανείς ποτέ δεν την είδε ξανά… Το 2004 άρχισαν εργασίες ανακαίνισης του Αγίου Γεωργίου.
Ιερός Ναός της Παναγίας στο Καμάρι
Λίγο έξω από το χωριό Καμάρι, σε μια περιοχή γεμάτη αμπέλια, βρίσκεται η αναπαλαιωμένη βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας.
Μνημείο Κερατίδι Δαμάστας
Λίγο πριν τη Δαμάστα, υπάρχει σηματοδοτημένος δρόμος αριστερά, που οδηγεί στο Κερατίδι. Σε ένα ύψωμα ανατολικά της Δαμάστας, βρίσκεται το μνημείο και οι τάφοι των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς Δαμαστιανών. Στο σημείο αυτό, που τώρα είναι περιφραγμένο και δασωμένο με κυπαρίσσια, έγινε η εκτέλεση. Φυτεύτηκαν 30 κυπαρίσσια ένα για κάθε παλικάρι που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς.
Το σαμποτάζ της Δαμάστας οργανώθηκε και εκτελέστηκε από ομάδα Ανωγειανών ανταρτών, στην οποία συμμετείχαν έξι Ρώσοι στρατιώτες. Επικεφαλής και εμπνευστής της επιχείρησης ήταν ο φιλόδοξος Άγγλος λοχαγός Μπιλ Μος, που είχε πάρει μέρος και στην απαγωγή του Κράιπε. Κάθε πρωί στις 8 – 9, περνούσε από τη Δαμάστα, κατευθυνόμενο από το Ηράκλειο στα Χανιά, ένα φορτηγό με το ταχυδρομείο, το οποίο συνοδευόταν από 30 οπλισμένους Γερμανούς στρατιώτες και από ένα τεθωρακισμένο όχημα με μυδράλιο. Το μπλόκο στήθηκε ένα χιλιόμετρο δυτικά της Δαμάστας. Οι αντάρτες επιτέθηκαν, σκότωσαν αρκετούς Γερμανούς και εξαφανίστηκαν, με απώλειες ένα νεκρό (από την ομάδα των Ρώσων) και δυο τραυματίες.
Οι Γερμανοί θεώρησαν ότι οι κάτοικοι του χωριού ήταν συνεργοί, επειδή δεν μίλησαν για να παρεμποδιστεί το σαμποτάζ και σε αντίποινα, στις 21 Αυγούστου 1944, διάλεξαν τους 30 πιο “μάχιμους” άνδρες του χωριού και τους εκτέλεσαν στο Κερατίδι. Η Δαμάστα εκκενώθηκε και ισοπεδώθηκε.
Ανεμόμυλος στις Γωνιές
Στην κορφή του χωριού των Γωνιών, πάνω από τις σκεπές των σπιτιών, ξεπροβάλει ο πανέμορφος ανεμόμυλος του χωριού. Είναι ένα κτίσμα με μακρά ιστορία, παραμένει επιβλητικός και άθικτος στον χρόνο. Χτίστηκε το 1904, ο ανεμόμυλος αυτός λειτουργούσε από την αρχή της άνοιξης έως τις αρχές του φθινοπώρου, γιατί μετά άρχιζαν οι βροχές, οι οποίες κατέστρεφαν τα πανιά και έκαναν δύσκολο το Στην κορφή του χωριού των Γωνιών, πάνω από τις σκεπές των σπιτιών, ξεπροβάλει ο πανέμορφος ανεμόμυλος του χωριού. Είναι ένα κτίσμα με μακρά ιστορία, παραμένει επιβλητικός και άθικτος στον χρόνο. Χτίστηκε το 1904, ο ανεμόμυλος αυτός λειτουργούσε από την αρχή της άνοιξης έως τις αρχές του φθινοπώρου, γιατί μετά άρχιζαν οι βροχές, οι οποίες κατέστρεφαν τα πανιά και έκαναν δύσκολο το έργο των ‘μυλωνάδων’. Στο μύλο αυτό άλεθαν κυρίως το κριθάρι και το σιτάρι των συγγενών των μυλωνάδων και παραγόταν αλεύρι. Ο παραδοσιακός αυτός ανεμόμυλος, δούλεψε για 70 περίπου χρόνια, ώσπου η τεχνολογική πρόοδος δημιούργησε νέες μεθόδους παρασκευής αλευριού, οπότε σταμάτησε η λειτουργία του.
Παλιός Νερόμυλος στις Γωνιές