Τα Θεοφάνεια είναι η Τρίτη και τελευταία γιορτή του Δωδεκαημέρου και έρχεται από τη σύνδεση του ανθρώπου με το φυσικό στοιχείο και τη λατρευτική του παράδοση. Κατά την αρχαιότητα οι Αθηναίοι έπλεναν τελετουργικά το άγαλμα της Αθηνάς στα νερά του Φαλήρου.Μετά τη σπορά του φθινοπώρου και λίγο πριν την άνοιξη και την καρποφορία της ο απλός εργάτης της γης , επαναπροσδιόριζε τη σχέση του με το φυσικό αλλά και το υπερφυσικό στοιχείο.
Με την επικράτηση του χριστιανισμού και με βάση τα τρία ευαγγέλια του Μάρκου, του Ματθαίου και του Λουκά ,κατά τη στιγμή της Βάπτισης του κυρίου στον Ιορδάνη ποταμό, κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστεράς στον Ιησού και ταυτόχρονα από τον ουρανό ακούσθηκε φωνή που έλεγε ότι «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός εν ω ευδόκησα». Αυτή δε είναι και η μοναδική φορά της εμφάνισης, στη Γη, της Αγίας και ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος.
Τα Θεοφάνεια αποτελούν γιορτή δεμένη με το ζωογόνο υγρό στοιχείο, που αγιάζεται με τους αγιασμούς της παραμονής και της κυριώνυμης μέρας (5-6 Ιανουαρίου). Μέσω του νερού, και μάλιστα του αγιασμένου νερού, πραγματώνεται και υλοποιείται η έννοια του καθαρμού και της απαλλαγής από τα «κακοποιά δαιμόνια» (καλικάντζαρους)
. Στα έθιμα των Φώτων, οι λαϊκοί άνθρωποι συνήθιζαν να πλένουν τελετουργικά κατά τα Φώτα, τα γεωργικά εργαλεία και τις εικόνες από τα εικονοστάσια των σπιτιών τους, συνεχίζοντας το έθιμο της αρχαιότητας και ταυτόχρονα , επικαλούμενοι τη θεϊκή βοήθεια. Ο αγιασμός των υδάτων, του σημαντικού αυτού πόρου ζωής για τον άνθρωπο, το ζωοποιό στοιχείο της φύσεως, εισέρχεται καθαγιασμένο να προστατεύσει και να ευλογήσει κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου.
Η σύνδεσή του αγιασμού των υδάτων με την απελευθέρωση περιστεριών, ενός εθίμου που πραγματοποιούνταν και στο Ηράκλειο αλλά και πραγματοποιείται σε πολλά σημεία της Ελλάδας, έχει επίσης το διττό συμβολισμό του. Το άγιο Πνεύμα με τη μορφή περιστεράς αλλά και την σωτηρία του ανθρώπου έπειτα από ένα κατακλυσμό που σάρωσε τα πάντα. Καθαρμός και σωτηρία αλλά και ευλογία της εργασίας και του σπιτιού.
Στην Θράκη μάλιστα συνηθίζουν να βρέχουν με το καθαγιασμένο νερό ένα νέο ζευγάρι.
Η γονιμική αυτή χρήση του νερού, εισάγει και την ουσία όλων αυτών των εθίμων, στην ρίζα των οποίων βρίσκεται η πάγια ανθρώπινη επιθυμία για υγεία, καλοχρονιά, και καλή παραγωγή. Παρόλο που ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει περιορίσει σε γραφικές εκδηλώσεις τα περισσότερα από αυτά τα έθιμα, ο Αγιασμός όλων των υδάτων τα Θεοφάνεια , όπου ακούστηκε η φωνή του Θεού κατά την βάφτιση του Ιησού, εξακολουθεί να τηρείται και να αποτελεί γέφυρα προσευχής και επανένωσης με το Θείο.