Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας συνιστά ένα περίπλοκο, πολυπαραγοντικό και διαχρονικό κοινωνικό φαινόμενο, σε παγκόσμιο επίπεδο. Πολλές φορές υπερβαίνει οικονομικές, κοινωνικές και μορφωτικές διακρίσεις, δεν γνωρίζει φύλο, ηλικία, γεωγραφικό περιορισμό, εισόδημα, μόρφωση, θρησκεία, φυλή, σεξουαλικό προσανατολισμό, δεν διακρίνει τάξεις και κοινωνικά στρώματα. Μπορεί να λαμβάνει πολλαπλές μορφές (σωματική κακοποίηση, ψυχολογική – συναισθηματική κακοποίηση, σεξουαλική βία, παραμέληση και στέρηση φροντίδας, ιατρικής περίθαλψης ή εκπαίδευσης, οικονομική βία).
Καθώς συνιστά βαρύτατη προσβολή της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας του κακοποιημένου ατόμου, αποτελεί ζήτημα παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και πρόβλημα δημόσιας υγείας. Παραμένει ένα «σκοτεινό / αφανές» έγκλημα με πολλές υποθέσεις να μην καταγγέλλονται ή να αποκαλύπτονται όταν πλέον έχει διαπραχθεί ανθρωποκτονία. Συνιστά αδίκημα στην Ελληνική έννομη τάξη, το οποίο τιμωρείται από τις διατάξεις του Ν. 3500/2006 «Για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας και άλλες διατάξεις», όπως έχει τροποποιηθεί με τον Ν. 4531/2018 και ισχύει,
Παγκοσμίως, τα κατά συντριπτική πλειοψηφία θύματα της ενδοοικογενειακής βίας είναι η γυναίκα και το παιδί. Τα παιδιά, ακόμα και όταν είναι μάρτυρες βίας στην οικογένεια, αποτελούν θύματα ενδοοικογενειακής βίας και ως δυσμενής εμπειρία της παιδικής ηλικίας (ACEs) μπορεί να τα επηρεάσει για χρόνια και να έχει αρνητικό αντίκτυπο στις ευκαιρίες ακόμα και στο προσδόκιμο ζωής τους. Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες είναι οι καταγγελίες ενδοοικογενειακής βίας με θύματα ηλικιωμένους, γονείς (από παιδιά), άτομα με αναπηρία, άνδρες, συντρόφους σε ίδιου φύλου σχέσεις.
Η βία εκδηλώνεται με σωματικές βλάβες που μπορεί να φτάσουν μέχρι και σε ακραίες μορφές τραυματισμού (απώλεια ζωής) αλλά και με εσωτερικευμένα συμπτώματα, τα οποία δύναται να θέσουν σε κίνδυνο την ψυχική υγεία και συνολική λειτουργικότητα του θύματος. ‘Εχει σοβαρότατες συνέπειες για το ίδιο το άτομο, την οικογένεια, τις διαπροσωπικές σχέσεις αλλά και στην κοινωνία για το λόγο αυτό απαιτεί την υιοθέτηση ολιστικών μοντέλων παρέμβασης και συντονισμένες δράσεις σε όλα τα επίπεδα.
Η προσέγγιση της βίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ)
Παγκοσμίως η βία είναι μια από τις κύριες αιτίες θανάτου για άτομα ηλικίας 15-44 ετών, ενώ τα τελευταία έτη παρατηρείται σημαντική αύξηση των ποσοστών της ενδοοικογενειακής βίας στις χώρες της Ευρώπης.
Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ ορίζεται ως: «Η σκόπιμη χρήση σωματικής δύναμης ή εξουσίας, με μορφή απειλής ή πράξης, ενάντια στον εαυτό, σε κάποιο άλλο πρόσωπο ή ενάντια σε μια ομάδα ή κοινότητα, η οποία είτε έχει ως αποτέλεσμα είτε αυξάνει τις πιθανότητες να επέλθει τραυματισμός, θάνατος, ψυχολογική βλάβη, καθυστέρηση στην ανάπτυξη ή αποστέρηση».
-
Ιδιαίτερη σημασία δίδεται στην πρόθεση και όχι μόνο στο αποτέλεσμα της πράξης βίας.
-
Οι όροι «δύναμη» και «εξουσία» παραπέμπουν σε πράξεις που απορρέουν από σχέσεις εξουσίας και περιλαμβάνουν απειλές και εκφοβισμούς.
-
Εκτός από το θάνατο ή τραυματισμό, ενσωματώνονται και άλλες ευρύτερες συνέπειες ως πράξεις βίας.
-
Η τυπολογία της βίας περιλαμβάνει την αυτό-κατευθυνόμενη βία (του ατόμου προς τον εαυτό του), τη διαπροσωπική βία (βία ανάμεσα σε άτομα ενός συνόλου, συμπεριλαμβανομένης της ενδοοικογενειακής βίας) και τη βία στην κοινότητα (ανάμεσα σε άτομα που δε σχετίζονται μεταξύ τους).
Η συνθετότητα του φαινομένου απαιτεί την εμπλοκή πολλών εξειδικευμένων επαγγελματιών από διαφορετικές επιστήμες όπως η ιατρική, η ψυχολογία, οι κοινωνικές επιστήμες, η εγκληματολογία, η εκπαίδευση, η ποινική δικαιοσύνη, η οικονομία κ.ά.
Ειδικός νόμος για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας ο Νόμος 3500/2006 (ΦΕΚ 232/Α/24-10-2006
Τα είδη της βίας
-
Σωματική βία: περιλαμβάνει οπτικές ή μη οπτικές βλάβες (μώλωπες, εγκαύματα, μαχαιρώματα σπρωξιές, γροθιές). Παραδοσιακές σε κάποιες χώρες πρακτικές, επιβλαβείς για τις γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια, όπως για παράδειγμα ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων.
-
Ψυχολογική βία: λεκτική ή μη λεκτική και αποσκοπεί σε καταναγκαστικό έλεγχο και ισοπέδωση της αυτοεκτίμησης. Ο θύτης δεν είναι συνεχόμενα κακοποιητικός, αλλά εναλλάσσει τη γλυκύτητα με σκληρότητα και τη ζεστασιά με ψυχρότητα, χρησιμοποιώντας το ταυτόχρονα και ως δικαιολογία για την άσκηση βίας. Περιλαμβάνονται επίσης προσβολές, εκφοβισμός εγκατάλειψης, βιασμού, απώλειας επιμέλειας παιδιών, εγκλεισμός στον οικιακό χώρο, επιτήρηση, καταστροφή αντικειμένων, απομόνωση, λεκτικές επιθέσεις και συνεχής εξευτελισμός.
-
Σεξουαλική βία: Η διεθνής έρευνα καταδεικνύει ότι 16% γυναικών θυμάτων και 2% ανδρών θυμάτων έχουν υποστεί σεξουαλική βία από τους συντρόφους τους. Αυτό μπορεί να σημαίνει εξαναγκασμό σε ανεπιθύμητες σεξουαλικές πράξεις εντός ή εκτός της σχέσης με τη χρήση απειλών, εκφοβισμού ή σωματικής βίας, ή εξαναγκασμό σε ανεπιθύμητες σεξουαλικές πράξεις με άλλους.
-
Οικονομική βία: Στέρηση οικονομικών πόρων, βασικών αγαθών (τρόφιμα, ρούχα, φάρμακα) παρά τις υπάρχουσες οικονομικές δυνατότητες και απαγόρευση εργασίας είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά. Επίσης προκειμένου να πλήξει και την ηθική του ακεραιότητα, ο θύτης εξαναγκάζει πολλές φορές το θύμα να προβεί σε παράνομες δραστηριότητες όπως π.χ. κλοπή.
Προφίλ θυμάτων βίας που προσεγγίζουν το δημόσιο Νοσοκομείο…
Η παρατεταμένη αποσταθεροποίηση και αναστάτωση εντείνουν την ψυχοκινητική ανησυχία, ενισχύουν τη συναισθηματική αστάθεια, επιφέρουν έντονες συμπεριφορικές αντιδράσεις όπως:
-
αρνητική εικόνα εαυτού, αίσθημα αναξιότητας, ντροπή
-
αβεβαιότητα σε σχέση με το τι θα συμβεί μετά
-
εσωτερικευμένα ή εξωτερικευμένα συμπτώματα
-
θυμός, φόβος, αγανάκτηση, θλίψη, απώλεια
-
απόσυρση, δυσκολία στις σχέσεις, φόβος στιγματισμού
-
σύνδρομο Στοκχόλμης, μετατραυματικό στρες
Ο ρόλος των υπηρεσιών υγείας στην αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας
Έχει τεκμηριωθεί ότι η πολύτροπη άσκηση βίας συνδέεται με αρνητικές συνέπειες στην υγεία και αναγνωρίζεται παγκοσμίως ως σημαντικό πρόβλημα στη δημόσια υγεία.
Στο πλαίσιο της διεπιστημονικής προσέγγισης για την πρόληψη αλλά και την αντιμετώπιση του φαινομένου ο τομέας της υγείας διαδραματίζει κομβικής σημασίας ρόλο, στοχεύοντας:
-
στην κατάλληλη προσέγγιση των θυμάτων και στην υποστήριξη για την αποδοχή του προβλήματος και την ενεργοποίηση της διαδικασίας αλλαγής
-
στη θεραπεία των τραυματισμών και στην ελαχιστοποίηση της βλάβης και της ταλαιπωρίας τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα
-
στη μείωση της πιθανότητας δευτερογενούς θυματοποίησης – τόσο σκόπιμης όσο και ακούσιας – από τους παρόχους υπηρεσιών
-
στη διευκόλυνση της προσφυγής μέσω του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, όπου είναι δυνατόν
-
στη μείωση της πιθανότητας τα άτομα να υποστούν επαναλαμβανόμενη θυματοποίηση στο μέλλον, αλλά και την πιθανότητα τα ίδια τα θύματα να γίνουν θύτες
Δομές υγείας και η πρώτη επαφή με το θύμα ενδοοικογενειακής βίας
Οι δομές υγείας αποτελούν συχνά το πρώτο σημείο επαφής των θυμάτων βίας, στο οποίο απευθύνονται για φροντίδα και αποκαλύπτουν το πρόβλημά τους, πριν αναζητήσουν βοήθεια σε κάποια Κοινωνική Υπηρεσία ή υποστηρικτική δομή ή πριν καταφύγουν στις δικαστικές και αστυνομικές αρχές.
Η πρώτη επαφή με το θύμα μπορεί να γίνει στα εξωτερικά ιατρεία και τμήματα επειγόντων περιστατικών, στα τμήματα που εξυπηρετούν γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους, στα γυναικολογικά τμήματα προγεννητικής και μεταγεννητικής φροντίδας, στα παιδιατρικά και στα ψυχιατρικά τμήματα.
Οι επαγγελματίες υγείας που συνήθως έρχονται πρώτοι σε επαφή με τα θύματα μπορεί να είναι μαιευτήρες, γενικοί ιατροί, παιδίατροι, παθολόγοι, ψυχίατροι, ορθοπεδικοί, χειρούργοι, δερματολόγοι και άλλες ειδικότητες. Συμμετέχουν σε όλα τα στάδια εντοπισμού, αναγνώρισης, διαχείρισης και αποκατάστασης των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην κατάλληλη υποστήριξη, ενδυνάμωση και κατάλληλη ενημέρωση του θύματος καθώς αναλαμβάνουν συχνά το ρόλο του κύριου ή και μοναδικού σημείου επαφής του θύματος με τις δημόσιες υπηρεσίες.
Το Δημόσιο Νοσοκομείο είναι η υπηρεσία πρώτης υποδοχής των περιστατικών βίας με ευθύνη στη διαπίστωση της και στην ορθή ιατρική και ψυχοκοινωνική αντιμετώπιση των θυμάτων βίας. Το προσωπικό των μονάδων υγείας θα πρέπει να είναι καλά εκπαιδευμένο στην έγκαιρη και έγκυρη αναγνώριση της βίας, τη σωστή ιατρική και ψυχοκοινωνική αντιμετώπιση των περιστατικών.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την υποστήριξη πρώτης γραμμής χρειάζεται οι επαγγελματίες υγείας να:
-
ακούμε το άτομο και όσα έχει να μας πει, επιδεικνύοντας ενσυναίσθηση και χωρίς επικρίσεις
-
διερευνήσουμε την υπόθεση ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες και τις ανησυχίες του ατόμου, ανταποκρινόμενοι/ες στις συναισθηματικές, σωματικές αλλά και πρακτικές ανάγκες του
-
επιβεβαιώσουμε και να δείξουμε ότι καταλαβαίνουμε το άτομο, το πιστεύουμε σε όσα λέει, διαβεβαιώνοντας ότι δεν είναι αυτό υπεύθυνο για αυτό που του συμβαίνει
-
ενισχύουμε το αίσθημα ασφάλειας του ατόμου, συζητώντας ένα σχέδιο για να προστατευθεί από περαιτέρω βλάβη και κινδύνους σε περίπτωση επανάληψης της βίας
-
υποστηρίξουμε έμπρακτα το άτομο, βοηθώντας το να έρθει σε επαφή με πληροφορίες, υπηρεσίες και την απαραίτητη ψυχοκοινωνική και νομική υποστήριξη
Δημιουργία πρωτοκόλλων για τη διαχείριση περιστατικών βίας
Η ανάπτυξη και καθιέρωση πρωτοκόλλων και τυποποιημένων διαδικασιών λειτουργίας για την παροχή υγειονομικής περίθαλψης σε άτομα που έχουν υποστεί βία θα πρέπει να καλύπτει όλες τις περιπτώσεις βίας και να καθορίζει:
-
το ρόλο κάθε επαγγελματία στη διεπιστημονική ομάδα υγείας από την εισαγωγή του θύματος στη μονάδα ως το εξιτήριο
-
τα στοιχεία μιας βασικής δέσμης υπηρεσιών
-
την περιγραφή της ροής των ασθενών και τις διαδικασίες παροχής υπηρεσιών
-
τον εσωτερικό συντονισμό
-
τους τρόπους παραπομπής (εντός και εκτός της διεπιστημονικής ομάδας)
-
τις συμπράξεις και τον τρόπο επικοινωνίας με λοιπές υπηρεσίες υγείας αλλά και άλλες εμπλεκόμενες υπηρεσίες
-
την εκκίνηση συνακόλουθων διαδικασιών περαιτέρω διερεύνησης και παρέμβασης με την εμπλοκή άλλων συναφών δομών και υπηρεσιών
-
τον τρόπο συλλογής, καταγραφής και αποθήκευσης της πληροφορίας
-
τη διασφάλιση της εμπιστευτικότητας των αρχείων
-
την προστασία των θυμάτων από πιθανή αδιακρισία
Διεπιστημονική συνεργασία
Η διεπιστημονική συνεργασία στη διαχείριση θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι πολύ σημαντική πρόκληση καθώς με αποτελεσματικότερη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων επαγγελματιών επιτυγχάνεται πληρέστερη αντιμετώπιση των αναγκών των θυμάτων.
Η υγεία και η προστασία των θυμάτων δεν είναι ευθύνη ενός ή δύο μόνο επαγγελμάτων αλλά μια συντονισμένη συλλογική προσπάθεια μιας ολιστικής και εξατομικευμένης προσέγγισης, με αναγνώριση της μοναδικότητας του ατόμου.
Η διεπιστημονική συνεργασία προϋποθέτει ένα καλά ενημερωμένο και ευαισθητοποιημένο προσωπικό υγείας που θα προσφεύγει στις βέλτιστες διαδικασίες υποστήριξης, παραπομπής και αμοιβαίας συνεργασίας με αντίστοιχες υπηρεσίες και φορείς. Αναγκαία είναι η αποσαφήνιση και συγκεκριμενοποίηση του ρόλου κάθε επαγγελματία υγείας μέσα στη διεπιστημονική ομάδα.
Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη λειτουργία και τη δημιουργική συνεργασία στη διεπιστημονική ομάδα υγείας είναι: ο σεβασμός στο κάθε μέλος στις αξίες και την προσωπικότητα του και η αυτογνωσία.
Τις περισσότερες φορές είναι αναγκαία η ενεργοποίηση ολόκληρης της ενδονοσοκομειακής ομάδας προστασίας θυμάτων βίας, η οποία βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των παρεμβάσεων για την αξιολόγηση, διαχείριση και αποκατάσταση των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας μέσα από ολιστική παρέμβαση. Ο κοινωνικός λειτουργός αναλαμβάνει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο σε αυτήν την ομάδα καθώς ενεργεί ως συντονιστής τόσο του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και των λοιπών επιστημόνων και υπηρεσιών του Δημοσίου Νοσοκομείο όσο και των λοιπών εξωνοσοκομειακών εμπλεκομένων μερών (οικογένεια, λοιποί φροντιστές, υπηρεσίες από την κοινότητα).
Ο ρόλος των υπηρεσιών υγείας και της διεπιστημονικής ομάδας υγείας είναι καθοριστικός για την εκτίμηση και την αντιμετώπιση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας.
Η συντονισμένη συνεργασία δομών κοινότητας, υπηρεσιών υγείας, της δικαιοσύνης, των συμβουλευτικών δομών, των ξενώνων φιλοξενίας, των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, των τοπικών παραγόντων, συνιστά ιδιαίτερα σημαντική στρατηγική στην κατεύθυνση της έγκυρης και έγκαιρης υποστήριξης των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας, με γνώμονα την αποτελεσματικότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και τον σεβασμό των δικαιωμάτων των ληπτών.
Απαραίτητη είναι η συνεχιζόμενη ευαισθητοποίηση και η δια βίου εκπαίδευση και των επαγγελματιών υγείας για την κατανόηση του φαινομένου της βίας και την εξειδίκευσή τους σε πρακτικά θέματα έγκαιρης αναγνώρισης και επιτυχούς αντιμετώπισης περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας.
Παραμένει επίκαιρη η ανάγκη ανάπτυξης πρωτόκολλων, στρατηγικών κατευθύνσεων και σχεδίων καθώς και θέσπισης επιστημονικών εργαλείων και πρακτικών έγκαιρης ανίχνευσης και αποτελεσματικών παρεμβάσεων των υπηρεσιών υγείας απέναντι στην ενδοοικογενειακή βία.